بازخوانی گزارش‌های هیئت ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها – ۱۰
شدت خسارات سیلاب ۹۸، ناکافی بودن مطالعات و اقدامات به موقع مهندسی «رودخانه» را برملا کرد/ تعارضات بین دستگاه‌های مختلف در مدیریت رودخانهها در «بازه‌های غیرشهری» و در «بازه‌های شهری» به دلیل عدم شفافیت قوانین بسیار زیاد است
با توجه به اهمیت شکل‌گیری این هیئت و صبغه ملی آن، روابط عمومی دانشگاه تهران از طریق سلسله مصاحبه‌هایی با اعضای هیئت، رؤسا و دبیران کارگروه‌های مختلف این هیئت، اقدام به بازخوانی گزارش‌های تخصصی این هیئت نموده است.
دهمین مصاحبه در این پرونده، گفتگوی حانیه چمنی، دانشجوی کارشناسی ارشد ارتباطات، با دکتر محمود شفاعی بجستان، رئیس کارگروه مهندسی رودخانه هیئت ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها است. دکتر شفاعی بجستان، عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز است که در این مصاحبه به توضیح «نقش رودخانهها در خسارات سیلاب ۹۷-۹۸» و نیز جایگاه «دانش مهندسی رودخانه در ساخت و سازها» پرداخته است.
- به عنوان اولین سوال، در مورد فلسفه و لزوم تشکیل این کارگروه‌ها به دستور رئیس جمهور و به طور مشخص ضرورت شکل‌گیری کارگروه مهندسی رودخانه و سازه‌های هیدرولیکی توضیح دهید؟
ایران با وسعت زیاد و آب هوای خشک و نیمه خشک دارای منابع آبی محدودی است. پدیده سیل و سیلاب گرچه از نظر ایجاد خسارات یکی از بلایای طبیعی در جهان و ایران به شمار می‌رود، ولی از جهت تأمین و ذخیره آب جهت بهره‌برداری مورد توجه است. در این خصوص، رودخانهها نه تنها گذرگاه ایمن جریان سیلاب‌ها هستند، بلکه همراه با تالاب‌ها و دریاچه‌های وابسته خود نقش ذخیره‌گاه‌های آبی را نیز بعهده دارند. در ایران حدود ۱۵۰۰۰۰ کیلومتر رودخانه‌های داخلی (که ۵۰ درصد آن را رودخانه‌های فصلی و خشک تشکیل می‌دهند) و نزدیک به ۲۰۰۰ کیلومتر رودخانه مرزی، حدود ۱۰ دریاچه بزرگ و بیش از ۱۰۰ تالاب داریم که حفاظت و مدیریت این سامانه‌های آبی برای اهداف ایمنی در برابر سیلاب و بهره‌وری از منابع آب آن ضروری است.
خسارات سیل تنها به خسارات مستقیم و ملموس آن بر جان و مال و دارایی مردم محدود نمی‌شود. بلکه خسارات غیرمستقیم آن بر جامعه انسانی و محیط زیست تأثیر بیشتری دارد. بنابراین نیاز است خسارات سیل در تمام ابعاد مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان با استفاده از روش‌های مختلف آثار و خسارات زیانبار آن را کاهش داد. اهمیت اقدامات و کارهای مختلف در بستر رودخانه تأثیر زیادی بر کنترل و مدیریت سیلاب دارد.
وابستگی مستقیم وظایف سه نهاد بزرگ دولتی (وزارت کشاورزی، وزارت نیرو و سازمان محیط زیست) و دیگر سازمان‌های دولتی و مردم نهاد در حفاظت و ایمنی و بهره‌وری رودخانهها و آب‌های پذیرنده آن‌ها (تالاب‌ها، دریاچه‌ها و دریاها)، اهمیت توجه به این سامانه‌های آبی را نشان می‌دهد.
به دنبال ریزش‌های جوی از اواسط پاییز و تشدید آن از اواخر اسفند ۱۳۹۷ تا نیمه فروردین ۱۳۹۸، مناطق وسیعی از کشور در معرض سیلاب قرار گرفت که موجب خسارات زیادی مالی و جانی گسترده‌ای شد. در همین راستا، ریاست محترم جمهور طی حکمی دستور تشکیل "هیأت ویژه گزارش ملی سیلاب‌ها" را به ریاست دانشگاه تهران و هیئتی از اساتید دانشگاه‌های کشور صادر نمودند. برای این هدف، ۱۵ کارگروه تخصصی از جمله "کارگروه مهندسی رودخانه و سازه‌های هیدرولیکی" تشکیل شد. این کارگروه با هدف تدوین گزارش سیل‌های رودخانه‌ای و ارائه درس آموخته‌ها و پاسخ به سوالات ۱۲ گانه ریاست محترم جمهوری در عرصه رودخانه تشکیل گردید.
باید بپذیریم که عمده خسارات سیل بطور مستقیم از رودخانهها نشأت می‌گیرد. چرا که بیشتر شهرها و شهرک‌های مسکونی، مراکز بزرگ صنعتی، کشاورزی، راه و ریل در محدوده رودخانهها قرار دارند. هرچند علم مهندسی رودخانه به علت نوپا بودن آن، در ایران چندان شناخته شده نیست و متأسفانه آن طور که شایسته است مورد توجه برنامه‌ریزان بودجه کشور قرار نگرفته است، ولی از نظر داشتن کارشناسان متخصص و نظام اجرایی بسیار ماهر در زمره کشورهای پیشرفته قرار داریم. کارگروه مهندسی رودخانه، متشکل از اعضا هیئت علمی و کارشناسان با تجربه، بسیار خرسند هست که برای اولین بار در سطح ملی مورد اعتماد قرار گرفت و توانست در یک کار بسیار فشرده زوایای مختلف مشکلات ناشی از سیل را بررسی دقیق کند. امید است که این زحمات صرفاً در قفسه کتابخانه قرار نگیرد، بلکه در برنامه‌ریزی و اجرا مورد توجه باشد.
- در کارگروه «مهندسی رودخانه و سازه‌های هیدرولیکی» از چه تخصص‌هایی بهره گرفته شد و به چه حوزه‌هایی بیشتر پرداخته شد؟
کارگروه مهندسی رودخانه از ترکیب متخصصین دانشگاهی و صنعت آب کشور در رشته رودخانه و سازه‌های آبی تشکیل گردید. در این کارگروه با مشارکت ۱۱ عضو اصلی، ۲۷ عضو همکار و ۲۲ مشاور صاحب‌نظر از ۱۷ دانشگاه و مرکز پژوهشی کشور و از ۸ نهاد دولتی و خصوصی صنعت آب کشور شروع به کار نمود. وظیفه کارگروه تدوین گزارش سیلاب ۱۳۹۸ را در عرصه رودخانه‌های مهم استان‌های خوزستان (کرخه، دز، کارون بزرگ)، گلستان (گرگانرود)، لرستان (کشکان)، فارس (آبزنگی و شهرک سعدی) و ایلام (سیمره، کنجانچم) بود؛ تا میزان تأثیر عوامل مختلف سیل در مناطق متفاوت ایران و راهکارهایی جهت اصلاح و کاهش خطرات سیل را گزارش نماید.
در تهیه این گزارش از کلیه اسناد و مدارک موجود که قبل از وقوع سیلاب و در حین آن و پس از سیلاب توسط کلیه سازمان‌ها و ارگان‌ها و دستگاه‌های مرتبط با سیلاب تهیه شده بود، استفاده گردید. از جمله می‌توان به: نظام‌نامه مدیریت سیلاب در وزارت نیرو، کتاب رودخانهها و سواحل در آینه قانون، گزارش محدوده‌های تحت تأثیر سیلاب سازمان آب منطقه‌ای استان، سالنامه آماری آب کشور، گزارش اهم اقدامات و برنامه‌های وزارت نیرو در حفاظت از بستر و حریم رودخانه‌های کشور (۱۳۹۸) و غیره اشاره نمود.
اعضا کارگروه تلاش نموده‌اند تا با بررسی میدانی، برگزاری نشست‌های گوناگون و دریافت نظرات تخصصی افراد مختلف، رخداد سیل‌های اواخر سال ۱۳۹۷ و اوایل سال ۱۳۹۸ و خسارات وارده را از منظر مهندسی رودخانه و سازه‌های هیدرولیکی بررسی نمایند. گزارش نهایی کارگروه برای تعدادی از نخبگان صنعت آب کشور که در زمینه مهندسی رودخانه و سازه‌های هیدرولیکی فعالیت‌های آموزشی، تحقیقاتی، مشاوره‌ای و اجرایی داشته‌اند، ارسال و از نظرات آن‌ها نیز استفاده شده است.
- به طور خلاصه بفرمائید مهمترین یافته‌هایی که در جریان پژوهش به آن رسیدید چه بود؟
از مهمترین دستاوردهای کارگروه، علاوه بر شناخت ابعاد سیل، علل وقوع، اقدامات قبل و حین و پس از رخداد سیل و خسارات آن، تعیین خلاء‌های فنی- ساختاری و قانونی به منظور اصلاح مدیریت رودخانه‌های ایران در کاهش خسارات سیل در آینده است.
در همین راستا، فهرست کاملی از راهکارها در سطوح مختلف (ملی، استانی، مدیریتی) برای اصلاح شرایط مدیریت سیلاب و کاهش خسارات ارائه شده است. مهمترین یافته‌ها و راهکارهای اولویت‌دار برای بهره‌برداری سیاست‌گذاران کلان و مدیران و کارشناسان رودخانه کشور عبارتند از:
- در سیل‌های اخیر، شدت خسارات ناشی از ناکافی بودن مدیریت و نظارت بر رودخانه، مطالعات جامع و اقدامات به موقع مهندسی رودخانه و اجرای نادرست پروژه‌های عمرانی در بستر، حریم و پهنه سیلابی رودخانه و تالاب‌ها بوده است. ضرورت دارد که اعتبارات مورد نیاز طرح‌های مهندسی رودخانه (شامل: بازسازی طرح‌های تخریب شده، طرح‌های جدید و یا حفاظت از طرح‌های موجود)، با اولویت رودخانه‌های مهم و سیل‌خیز کشور، تأمین و ابلاغ گردد.
- تجاوزات و دخل و تصرفات بستر رودخانه و ساخت‌وساز در حریم و پهنه سیلابی آن نقش اصلی در گستردگی خسارات داشته است. سرمایه‌گذاری برای تکمیل اجرای طرح تعیین حد بستر و حریم رودخانهها، نشانه‌گذاری، ثبت اسناد آن، و نیز تعیین میزان تصرفات در عرصه حد بستر و حریم، و آزادسازی تصرفات لازم است. با توجه به حجم گسترده اقدامات باقیمانده، استفاده از روش‌های سریع‌تر و ارزان‌تر تهیه نقشه رودخانه ضروری است.
- نارسایی‌ها و عدم شفافیت‌های قانونی در حیطه وظایف وزارتخانهها در تشدید خسارات سیل مؤثر بوده است. اصلاح قوانین و مقررات به‌نحوی که مدیریت واحدی بر سامانه رودخانهها تا قبل از سیل برقرار باشد، ضروری است. با توجه به اینکه در حال حاضر وزارت نیرو ساختار و نیروی تخصصی لازم را در اختیار دارد، این وزارت بهترین گزینه برای متولی مدیریت رودخانه و آماده‌سازی مدیریت سیلاب رودخانه قبل از بحران (سیل) است.
- تالاب‌های انتهایی در جریان سیل ۱۳۹۸ نقش قابل توجهی در تسکین بخشی از سیلاب داشته‌اند. بازنگری در مدیریت تالاب‌ها (شامل: تعیین بستر و حریم، حفاظت از حد بستر و حریم، تغییرات کاربری، ساخت و سازها و …) ضروری است. در تالاب‌های رودخانه‌ای، هر نوع ساخت و ساز و لایروبی و پاکسازی باید مبتنی بر اصول مهندسی رودخانه و هماهنگ با دستگاه متولی رودخانه باشد. همچنین در حفظ و احیا تالاب‌ها بخصوص تالاب‌های کوهستانی اهتمام جدی بعمل آید.
- سیل‌های اخیر نشان داد که بیشتر پروژه‌های عمرانی غیر رودخانه‌ای تخریب یا آسیب جدی دیده؛ و یا منجر به تغییر الگوی جریان و رسوب رودخانه و تشدید خسارات سیل در مناطق بالا یا پایین دست شده‌اند. گنجاندن مطالعات مهندسی رودخانه در شرح خدمات این نوع پروژه‌ها ضروری است.
نتایج بررسی‌های کارگروه "مهندسی رودخانه و سازه‌های هیدرولیکی" بصورت چهار گزارش مستند: ۱- گزارش جامع و تفصیلی؛ ۲- خلاصه‌ای مبسوط از گزارش تفصیلی؛ ۳- خلاصه گزارش مدیریتی؛ و ۴- گزارش پاسخ به سوالات ریاست جمهوری، ارائه شده است؛ که با اهداف خلاصه‌سازی، روشنگری نکات و ارائه راهکارهای مؤثر برای بهره‌برداری سیاست‌گذاران کلان و مدیران و کارشناسان رودخانه‌های ایران تهیه شده است.
- یافته‌های پژوهش و بررسی‌های شما در خصوص مهمترین سوالات رئیس جمهور که به شرح زیر است، چیست؟
۱- سدها و سایر سازه‌های آبی و عملکرد سازمان‌های مسئول در مدیریت این سازه‌ها چه نقشی در تشدید یا تعدیل سیلاب داشته‌اند؟
تنها در حوضه کارون بزرگ و کرخه سدهای مخزنی نسبتاً بزرگی وجود دارند که می‌توانند نقشی در تسکین یا تشدید سیلاب داشته باشند. تعیین نقش سدهای مخزنی بعهده کارگروه هیدرولوژی و منابع آب بوده است. بنابراین سایر سازه‌های آبی از جمله سدهای انحرافی، تنظیمی و آبگیرها و سیل‌بندها مورد نظر این کارگروه بوده است.
در سیل‌های ۹۸-۱۳۹۷ در استان خوزستان، در زمان سیلاب تمام دریچه‌های سدهای تنظیمی و انحرافی باز بوده و جریان سیلاب از آن‌ها عبور کرده است. ولی با حجم زیاد سیلاب در مقایسه با حجم قابل ذخیره و نیز تداوم سیلاب‌ها، عملاً مدیریت این سازه‌ها تأثیری قابل ملاحظه‌ای بر تسکین یا تشدید سیلاب نداشته‌اند. در لرستان و در بازه رود کشکان، سدهای انحرافی و دهانه‌های آبگیر نقشی در کنترل سیلاب نداشتند و عموماً تخریب شدند. در استان گلستان و ایلام، سدهای انحرافی کوتاه اجرا و بهره‌برداری می‌شوند. بطور کلی مدیریت سدهای تنظیمی و انحرافی در مسیر رودخانهها به علت ظرفیت کم و بزرگی سیلاب ۱۳۹۸ تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر تشدید یا تسکین سیل نداشته است.
یکی از مؤثرترین روش‌های تسکین و کاهش خسارات سیل در رودخانه‌های واقع در دشت‌ها، انحراف سیل و هدایت آن به تالاب‌ها، اراضی پست موجود و یا پخش سیلاب در اراضی بایر (مستعد تولید ریزگرد) یا دریاچه‌های مصنوعی از طریق سدهای انحرافی و کانال‌های انحراف است. از این پتانسیل، بطور مثال در دشت خوزستان و بخصوص در دشت گرگان، بخوبی استفاده نشد. در مجموع بیش از ۴۰۰ متر مکعب بر ثانیه ظرفیت انحراف آب از رودخانه دز و کارون و به همین مقدار نیز بر روی رودخانه کرخه وجود دارد که با باز کردن دریچه‌های آبگیر در سدهای تنظیمی گتوند و کرخه و سد انحرافی کرخه، بخشی از سیلاب رودخانه منحرف و به سمت هورالعظیم منتقل گردید. ولی در سیل اخیر از این ظرفیت‌ها بطور کامل استفاده نشد. همچنین تأخیر در ساخت کامل سد انحرافی آقدکش در گلستان شرایط لازم برای انحراف سیلاب را فراهم نکرد.
سیل‌بندها، که یکی از سازه‌های خاکریز در مهار سیل است، عموماً با جانمایی نامناسب و بدون رعایت معیارهای فنی و توسط پیمانکاران عمدتاً غیر تخصصی ساخته می‌شوند. بطور مثال پس از به مخاطره افتادن شهرهای حمیدیه و سوسنگرد، و با تصمیم شورای تأمین استان خوزستان اقدام به تخریب این سیل‌بندها شد و باعث شد تا مجموعاً حدود ۶۰۰ مترمکعب بر ثانیه از جریان سیلاب به سمت هورالعظیم منتقل شود و در تسکین سیل کرخه بسیار مؤثر بود.
بر روی رودخانه کارون ایستگاه‌های پمپاژ بزرگی با هدف آبیاری اراضی کشاورزی احداث شده‌اند که در زمان سیلاب یا زیر آب بودند، و یا به دلیل بارندگی‌های مداوم قبل از سیل و نیز غلظت بالای رسوب رودخانه در زمان سیل نیازی به بهره‌برداری از آن‌ها نبوده و عملاً خاموش بوده‌اند. مدیریت بهره‌برداری از این ایستگاه‌ها توسط سازمان آب و برق خوزستان، وزارت جهاد کشاورزی (طرح‌های توسعه نیشکر)، صنایع استان و بخش خصوصی انجام می‌شود. در استان لرستان و ایلام، ایستگاه‌های پمپاژ ساخته شده در بستر و حریم رود کشکان و سیمره تخریب شده یا آسیب‌های جدید دیدند. در نتیجه زمینه مدیریت این سازه‌ها در جهت مدیریت سیل وجود نداشته است.
۲- انجام شدن یا نشدن عملیات مهندسی رودخانه صحیح (لایروبی، حفظ حریم‌ها، دیواره‌سازی و…) چگونه بر سیلاب اثر گذاشته است؟
عملیات مهندسی رودخانه به منظور حفاظت رودخانه انجام می‌گردد؛ ولی چنانچه در راستای مدیریت سیلاب و با رعایت تمام اصول مهندسی انجام نشود، باعث تشدید خسارات سیلاب می‌شود. در مطالعات ساماندهی یا کنترل سیلاب (بخصوص در مناطق شهری)، اثرات همه عوامل به صورت جامع در نقشه‌های خطر سیل باید دیده شود. یکی از علل اصلی هجوم سیلاب به پلدختر، کاهش عرض رودخانه و ساخت غیر اصولی دیواره ساحلی بتنی و بلند و قائم توسط شهرداری در دو سمت رودخانه و به طرف پل شهدا بوده است. احداث کالورت یا زیرگذر در مسیل‌های منتهی به شهر شیراز با ظرفیت کم و عدم لایروبی آن‌ها نیز منجر به تشدید خسارات در شیراز شده است. اجرای ناصحیح آبشکن در رودخانه کنجانچم منجر به انحراف سیل و تخریب بیشتر شده است. آبشکن‌های مستغرق در پیچ‌های رودخانه دز در اثر برداشت ناصحیح شن و ماسه از رودخانه در سیل اخیر تخریب شدند.
از دیگر اقدامات مهندسی رودخانه که در بیشتر سیلابدشت‌های رودخانه‌های سیل اخیر انجام یافته بود، احداث سیل‌بند یا خاکریز است. هر چند راهنمای طراحی، اجرا و بهره‌برداری این سازه‌ها توسط سازمان برنامه و بودجه منتشر شده است، ولی عملاً این سازه‌ها بدون رعایت این معیارها و توسط پیمانکاران عمدتاً غیر تخصصی و یا مردم محلی، و با استفاده از مصالح خاکی محلی ساخته می‌شوند. در مکان‌هایی هم که نیاز ضروری می‌باشد، این سازه یا احداث نشده و یا بر اساس مطالعات جامع کنترل سیل طراحی و جانمایی نشده است. از جمله می‌توان به شهر حمیدیه اشاره کرد که این سیل‌بندها در زمان سیل توسط مردم ایجاد گردیدند.
لایروبی رودخانهها بخشی از عملیات مهندسی رودخانه می‌باشد. در رودخانه‌های رسوب‌گذار و بر مبنای مطالعات ریخت شناسی، لایروبی می‌تواند در تعدیل سیلاب اثرگذار است. به‌هرحال با یکبار انجام عملیات لایروبی نمی‌توان اقدام به افزایش ظرفیت رودخانه نمود، چرا که رسوبات در همین منطقه دوباره نهشته می‌شود. در بسیاری از موارد، لایروبی در طول مسیر و در تمام رودخانهها اقدام مؤثری در بهبود آبگذری رودخانه نمی‌باشد. البته در بازه‌هایی که نهشتگی رسوب، ریختن نخاله و یا رشد نی و علف هرز منجر به گرفتگی و محدودیت جریان شده است، لایروبی باید انجام شود. انجام لایروبی در رودخانه‌های شهری و مسیل‌های منتهی به شهر بخصوص در زیر پل‌ها و یا دهانه‌های زیر گذرها و تونل‌ها بسیار اهمیت دارد. یکی از تعارضات نهادی اینست که مشخص نیست لایروبی باید توسط چه ارگانی انجام شود.
عملیات مهندسی رودخانه می‌تواند نقش مهمی در استفاده از تالاب‌ها به عنوان مخازن تسکین دهنده سیلاب ایفا کند. شناسایی گزینه‌های مناسب و تصمیم‌سازی درست و بهنگام برای اقدامات انحراف سیلاب از رودخانه، و هدایت آن به تالاب‌ها کارساز هستند. اقدامات انحراف سیل از رودخانه به تالاب‌های میانی (مانند تالاب‌های استان گلستان، و تالاب‌های بامدژ و شادگان)، در تسکین بخشی از سیلاب گرگانرود و دز و کارون بزرگ، در قبل از اوج‌گیری سیلاب می‌توانست اثربخشی بیشتری داشته باشد. همچنین، بازگشایی و هدایت سیلاب کرخه به هورالعظیم در گسترش سیلاب و کاهش سطح آب مناطق بالادست موفق بوده است. بهرحال، جاده-سازی متراکم و ایجاد دایک حفاظتی چاه‌های نفتی باعث محدودیت ورود و توزیع آب در گستره هورالعظیم گردید، که موجب تشدید سیلاب شدند.
۳- مشکلات قانونی و ساختاری در مدیریت بستر رودخانهها (جلوگیری از دخل و تصرفات، حفظ حریم، برداشت شن و ماسه، تخلیه نخاله و…) چیست؟
بررسی سیل‌های اخیر نشان داد که مشکلات و نارسایی‌های قانونی در مواردی مانند مدیریت بستر و حریم رودخانهها، مدیریت سیلاب، برداشت شن و ماسه رودخانه، احداث سازه‌های هیدرولیکی، نحوه ساماندهی رودخانه، ساخت و سازها در بستر رودخانه باعث تشدید خسارت شد؛ و ضروری است مورد توجه قرار گیرد. برخی از نواقص حقوقی و قانونی در عرصه مدیریت رودخانه و سیلاب عبارتند از:
- چندان مشخص نیست که موضوع رعایت حد بستر و حریم رودخانهها در محدوده شهرها دقیقاً به عهده چه نهادی است؟ و تکلیف افرادی که در این محدوده اقدام به ساخت و ساز کرده‌اند و طی سیلاب با خسارت مواجه می‌شوند، چیست؟
- اگرچه وزارت نیرو متولی رودخانهها است اما دقیقاً مشخص نیست که مسئولیت اصلی مدیریت سیلاب و سایر جنبه‌های مرتبط در دشت‌های سیلابی با چه دستگاهی است؟
- متولی احداث، نگهداری و مرمت سیل‌بندها و دایک‌های کنترل سیلاب در رودخانهها دقیقاً مشخص نیست.
- طبق قانون، طراحی و اجرای پل‌ها و کالورت‌ها در مسیر رودخانه به عهده وزارت راه و شهرسازی است. در سیل اخیر جانمایی نامناسب، طراحی غیر اصولی شکل و هندسه و ظرفیت آن، آبشستگی پایه‌ها و گرفتگی دهانه‌ها منجر به تخریب خود سازه و تشدید خسارات شد. و در مناطق آق‌قلا، گنبد و بامدژ منجر به تخریب راه و ریل گردید و منجر به آب‌گرفتگی اراضی بیشتری شد.
- عمده خسارات سیل رودخانه‌ای در بستر، حریم و پهنه سیلابی رودخانه اتفاق می‌افتد. ضروری است تا کلیه اقدامات در این محدوده و بهره‌برداری و حفاظت از آن با متولی واحدی صورت گیرد. بر اساس قانون تعیین حد بستر و حریم رودخانه با وزارت نیرو است، ولی به دلیل کمبود اعتبار هنوز نتوانسته است بخش زیادی از رودخانه‌های کشور را تعیین تکلیف کند. علاوه بر این با ساز و کارهای مختلفی، پروژه‌های عمرانی توسط سایر نهادهای دولتی در بستر، حریم و پهنه سیلابی بخصوص در مناطق شهری اجرا می‌شوند که از عوامل اصلی تشدید خسارات در سیل اخیر بودند و وزارت نیرو از آن‌ها مطلع نیست. اقدامات برای رفع تصرفات به دلیل کمبود اعتبار و تعارض با دستگاه قضائی بسیار ناچیز بوده است. از طرف دیگر مبنای سیل ۲۵ ساله برای تعیین حد بستر رودخانه، در راستای مدیریت سیل در رودخانه محل چالش با وزارت کشور و سازمان مدیریت بحران است و به لحاظ وجود ریسک خطر سیلاب‌های بزرگ‌تر، نیازمند بازنگری مجدد است.
- تهیه نقشه‌های پهنه خطر و خطرپذیری سیل، زیربنای بسیاری از اقدامات مدیریت رودخانه و سیلابدشت و نیز مدیریت و کنترل سیل است؛ ولی مرجع تهیه این نقشه‌ها در قوانین مشخص نیست.
- نارسایی‌ها و عدم شفافیت‌های قانونی در حیطه وظایف وزارتخانهها در موضوع مدیریت سیل در قوانین جاری وجود دارد. اینکه چه ارگانی مسئول پیشگیری و مهار مخاطرات سیل است باید روشن شود.
- با آنکه نظارت بر برداشت مصالح رودخانه با وزارت نیرو است، ولی سپردن متولی‌گری معادن رودخانه‌ای به وزارت صمت با مدیریت یکپارچه رودخانه تعارض دارد. مدیریت یکپارچه و بهینه رودخانه ایجاب می‌کند که کلیه فرایند برداشت مصالح از رودخانه شامل اعطای مجوز و نظارت بر برداشت با وزارت نیرو باشد و درآمد آن نیز صرف ساماندهی و بهسازی رودخانه شود.
- نبود قوانین شفاف در خصوص ساماندهی رودخانه در سیلابدشت‌ها (اراضی فراتر از بستر ۲۵ ساله) و همچنین تعارضات مسئولیت شرکت‌های آب منطقه‌ای و شهرداری‌ها در مدیریت و ساماندهی رودخانه‌های شهری، منجر به ناهماهنگی در حفظ و مراقبت از بستر و یا عدم نظارت بر ساخت و سازها در رودخانه و مسیل‌ها شده است که در سیل‌های اخیر موجب تشدید خسارات شد.
- در جریان سیلاب اخیر، حجم بسیار زیاد رسوبات منتقل شده از سطح حوضه به رودخانهها در استان‌های لرستان، گلستان و خوزستان باعث شد تا علاوه بر کاهش ظرفیت انتقال سیل رودخانهها، خسارات وارده دوچندان شود. تفکیک مدیریت حوضه از مدیریت رودخانه، تعارضی است که در نظام مدیریت کشور وجود دارد. لازمست که با مدیریت یکپارچه در سطح حوضه، تمام فعالیت‌های رودخانه تحت مدیریت و نظارت واحد قرار گیرد.
۴- جایگاه دانش و فن مهندسی رودخانه در پروژه‌های غیر رودخانه‌ای در کشور (راه، ریل، شهرسازی، کشاورزی، …)، چه اثری بر حادثه سیل و خسارات آن باقی گذاشته است؟
جایگاه استفاده از دانش و فن مهندسی رودخانه در پروژه‌های غیر رودخانه‌ای بدلیل ناباوری یا به بهانه محدودیت اعتبارات، توسط دستگاه‌های دولتی و نظامی‌نادیده گرفته شده یا کمرنگ است. سیل‌های اخیر نشان داد که احداث پروژه‌های عمرانی (مانند: توسعه مناطق جمعیتی، شهرک‌های صنعتی، راه، ریل، پل، ایستگاه پمپاژ، استخرهای پرورش ماهی و …) در بستر و حریم و یا در پهنه سیلابی رودخانه، کاملاً تخریب یا آسیب جدی دیده‌اند، و هم منجر به تغییرات رودخانه‌ای و تشدید خسارات در مناطق پایین دست و حتی در بالادست شده‌اند. از آن جمله احداث آزادراه خرم آباد به پلدختر است، که در سیلاب اخیر به طول بیش از ۶۰ کیلومتر تخریب شد. واریزه‌های آن سبب توسعه جزایر رسوبی زیادی در بستر دره رود کشکان تا رود سیمره گردید، و از لرستان به ایلام و خوزستان نیز سراریز شد. در مناطق جلگه‌ای نظیر دشت گرگان، جانمایی جاده کمربندی و ریل اگر مناسب انتخاب شده بود، می‌توانست بعنوان یک خاکریز مانع پیشروی سیل به سمت شهر آق‌قلا شود. در جلگه خوزستان، اجرای سطح تراز ریل دوم اهواز-اندیمشک با ارتفاع کمتر از ریل اول باعث آبگذری از روی ریل و تخریب آن به طول ۱۲ کیلومتر شد. در شهر آق قلا استان گلستان، برای هدایت سیلاب مجبور به تخریب چندین نقطه از جاده کمر بندی و راه آهن آق قلا- اینچه برون شدند. چنین مشکلاتی برای جاده و خاکریزهای تالاب‌های شادگان و هورالعظیم نیز بوجود آمد.
سازه‌های غیر رودخانه‌ای متقاطع با رودخانه نظیر پل‌ها و کالورت‌ها نیازمند طراحی بر اساس دانش مهندسی رودخانه می‌باشند. مهمترین عامل آن جانمایی ناصحیح، هندسه آبگذری کم، و عدم توجه به آورد رسوب و واریزه‌ها، و تغییرات بستر رودخانه است.
جانمایی مناطق مسکونی در بستر و یا پهنه سیلابی رودخانه با خطر مواجه است. نمونه آن توسعه شهر پلدختر و نیز برخی روستاها در بستر سیلابی رودخانه کشکان، شیرین شهر در استان خوزستان، و توسعه شهر آق‌قلا در بخش چالابی دشت گرگانرود است.
از دیگر پروژه‌هایی که بخصوص در مناطق جلگه‌ای اجرا می‌شوند، طرح‌های بزرگ خدماتی، صنعتی و زراعی هستند. برای حفظ سرمایه و تولیدات معمولاً اطراف این مجتمع‌ها، خاکریز با ارتفاع حدود دو متر احداث می‌شود تا در زمان سیل تخریب نشوند. علاوه بر این برای انتقال آب از رودخانه به اینگونه طرح‌ها کانال‌های بزرگی احداث می‌شوند که عمدتاً بلندتر از سطح زمین هستند و برای حفاظت از آن‌ها نیز باید خاکریز احداث شود. وجود این خاکریزها منجر به تغییر توپوگرافی سیلابدشت رودخانه می‌شود که پیش بینی جهت حرکت سیل را دشوار نموده، و سبب تشدید خسارات می‌گردند.
احداث استخرهای پرورش ماهی در بستر رودخانهها، بدون در نظر گرفتن اصول اولیه مهندسی رودخانه باعث تغییر جهت حرکت سیلاب و تشدید خسارت می‌شود.
تأسیسات انتقال مثل تجهیزات خطوط نفت و گاز و یا تأسیسات اکتشاف نفت و گاز و احداث آن‌ها باید بر اساس رفتار هیدرولیکی و تغییرات مورفولوژیکی رودخانهها و سیلاب‌ها باشد. موارد متعددی از این سازه‌ها در اثر تغییر تراز بستر رودخانه نمایان و مانعی برای عبور سیل بوده و خود نیز تخریب شده‌اند.
از این‌رو ضروری است که مطالعات مهندسی رودخانه و سیلاب در شرح خدمات آندسته از پروژه‌های عمرانی کشور، که نقش مؤثری بر رفتار رودخانهها دارند و منجر به تخریب خود یا تشدید خسارات می‌شوند، گنجانده و الزام آور باشد.
۵- تعارضات نهادی / سازمانی در مدیریت رودخانهها (شهرداری‌ها، بخش کشاورزی، سازمان محیط زیست، وزارت راه و شهرسازی، صنعت معدن تجارت، بخش خصوصی…) چگونه بر سیل و خسارات آن مؤثر بوده است؟
تعارضات بین دستگاه‌های مختلف در مدیریت رودخانهها در بازه‌های غیرشهری (بین وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت کشور و وزارت صنعت، معدن و تجارت و دستگاه قضائی و نیروی انتظامی) و در بازه‌های شهری (بین شهرداری‌ها، سازمان‌های آب منطقه‌ای و دیگر ارگان‌ها)، عمدتاً به دلیل عدم شفافیت تکلیف قانونی و یا عدم تخصیص بودجه، وجود دارد.
در سیل‌های اخیر، برخی از این تعارضات در عرصه مهندسی رودخانه و سازه‌های هیدرولیکی سبب تشدید خسارات گردید. بطور نمونه:
- یکی از مهمترین علت تشدید خسارات سیل در شهرها که عموماً با تلفات انسانی همراه است، و نمونه آن در شیراز و پلدختر مشاهده شده، تعارضات بین شهرداری‌ها و وزارت نیرو در زمینه موضوع تعرض به بستر و حریم رودخانهها و مسیل‌ها، دیوارسازی و کم‌کردن عرض طبیعی رودخانه است.
- تعارضات نهادی بین وزارت راه و شهرسازی در زمینه جانمایی و ساخت و سازهای مراکز جمعیتی با وزارت نیرو باعث شده است تا بعضاً توسعه شهرک‌ها و شهرها بدون در نظر گرفتن نقشه‌های خطرپذیری سیل باشد. نمونه آن آب‌گرفتگی مناطق مسکونی شمال شهر آق‌قلا (یا شیرین شهر) در سیل‌های اخیر بود که این اراضی در ارتفاع پایین‌تر از گرگان رود (یا در سیلابدشت کارون) قرار دارند.
- از تعارضات بین بخش کشاورزی و مدیریت رودخانه، احداث آبگیرهای سنتی و بندهای انحرافی در رودخانهها و ساخت سیل بندهای خاکریز در سیلابدشت رودخانه است. بطور نمونه در استان مازندران و لرستان و ایلام، بسیاری از آبگیرها در هنگام سیل تخریب شده‌اند.
- مشخص نبودن تکلیف لایروبی رودخانه بخصوص در بازه‌های انتهایی رودخانهها که دریا و یا تالاب وجود دارد، بدلیل تعارض بین وزارت نیرو و وزارت صمت و سازمان محیط‌زیست، منجر به عدم انجام لایروبی قبل از سیل‌های اخیر شده که موجب تشدید خسارت سیل شده است.
- تعرضات در برداشت مصالح رودخانه‌ای بین وزارت نیرو و وزارت صمت زمینه‌های نابسامانی رودخانه و افزایش خسارت پذیری از سیل را فراهم کرده است.
- در حوضه اکتشاف و استخراج نفت در بستر تالاب‌ها، شرکت نفت برای حفاظت از تأسیسات نفتی و سرچاهی اقدام به احداث شبکه‌ای از خاکریزها و جاده‌ها کرده است که با سیاست‌های سازمان محیط‌زیست (با رویکرد حفظ زیست بوم تالاب) و وزارت نیرو (با رویکرد مخزن ذخیره سیلاب‌ها در پایین‌دست رودخانه) در تعارض است. در سیل اخیر، تراز کم خاکریزهای محافظ در هورالعظیم مشکلاتی را برای آبگیری در مخازن ۳ و ۴ هور پدید آورد که از قبل قابل تعامل بود.
۶- تجاوز به حریم و بستر رودخانهها در چه مقیاسی و با اتکا به چه ساز و کارهایی صورت گرفته و چگونه بر سیلاب و خسارات آن اثر گذاشته است؟
حد بستر قانونی رودخانه، یک پهنه گسترده برای ایمن سازی عبور سیلاب‌های متناوب (با فراوانی مجموعه سیلاب‌های تا دوره بازگشت ۲۵ ساله طبیعی) و کاهش خسارات بر رودخانه و همچنین بر جان مردم و دارایی‌های کشور است. سطح تجاوزات به حدود بستر و حریم رودخانهها، از نظر قانونی شامل رودخانه‌هایی است که تعیین حد بستر و حریم شده‌اند. حدود ۷۰ درصد تجاوزات در حد بستر، و ۳۰ درصد در حریم رودخانهها است؛ که ۶۰ درصد این تجاوزات در نواحی شهری و روستایی صورت یافته است.
در استان خوزستان روستاهای زیادی در بستر رودخانه قرار دارند، که در سیل‌های اخیر خسارات دیده‌اند. بیشتر زیرساخت‌های آسیب دیده کشور در پهنه حد بستر رودخانه بوده‌اند. این گونه ساخت و سازها مستقیماً بر شرایط سیلابی اثر دارند و علاوه بر تخریب آن‌ها، منجر به انحراف سیل یا تشدید عمق و سرعت جریان می‌شوند. در بررسی خسارت‌های سیل فروردین ۱۳۹۸، یکی از عوامل اصلی، دخل و تصرفات ایجاد شده در بستر رودخانهها است.
از ۱۴۶ هزار کیلومتر رودخانه‌های ایران، ۷۵ هزار کیلومتر (حدود ۵۰ درصد) در اولویت اول قرار گرفتند. در نزدیک به دو دهه گذشته (۹۷-۱۳۷۹)، حدود ۵۳ هزار کیلومتر از رودخانه‌های کشور تعیین حد بستر و حریم شده‌اند. ضمن اینکه از ۵۳۰۰۰ کیلومتر تعیین شده، عملیات نشانه‌گذاری حد بستر و حریم تنها در ۷۷۰۰ کیلومتر (حدود ۱۵ درصد) انجام شده است. بنابراین، با احتساب کل رودخانه‌های ایران، هنوز حدود ۶۴ درصد طول رودخانهها نیازمند اجرای طرح تعیین حد بستر و حریم؛ و حدود ۹۵ درصد طول رودخانهها نیازمند نشانه گذاری حد بستر و حریم هستند.
بر اساس قوانین موجود رفع تصرفات بستر و حریم رودخانهها بر عهده وزارت نیرو و دستگاه قضائی است، که در این خصوص اقدامات انجام شده بسیار محدود می‌باشد؛ بطوری که تا پایان سال ۱۳۹۷ تنها ۱۹۰۰۰ هکتار از اراضی بستر رودخانه‌های کشور آزادسازی شده است. روش‌های دیگری برای ادامه تجاوزات توسط مردم و همچنین دستگاه‌های دولتی به حد بستر و حریم رودخانهها وجود دارد که عبارتند از:
- مطابق قوانین موجود، در صورت اثبات مالکیت بستر و حریم قبل از ۱۳۴۷، رفع تصرف ممکن نیست. بر اساس نظر کارشناسان وزارت نیرو، به استناد این قانون مالکیت بیش از ۹۰ درصد مراجعین به کمیسیون مربوطه تایید می‌شود.
- سو استفاده از تعارضات بین دستگاه‌ها، موجب تجاوزات مردمی و نهادها به بستر و حریم رودخانه می‌شود. تعارضات بین وزارت نیرو و دستگاه قضائی و نیروهای انتظامی باعث توقف یا کندی رفع تصرفات می‌شود، و عملکردها بستگی به نظر دادستان هر استان متفاوت می‌باشد. حتی برای رفع تصرفاتی که حکم قضائی صادر شده است مشخص نیست اجرای حکم بعهده کدام دستگاه می‌باشد. مهمترین دلیل آن هم کمبود اعتبارات می‌باشد.
- تجاوزات به بستر و حریم رودخانه توسط دستگاه‌های دولتی برای احداث شهرک‌های مسکونی و روستایی، احداث راه و ریل، شهرک‌های صنعتی، پارک و شهر بازی، تأسیسات آبگیری از رودخانه و غیره، توسط استانداری‌ها و در کمیسیون ماده ۵ بررسی می‌شود که نماینده وزارت نیرو در این کمیسیون به صورت مدعو شرکت می‌کند و حق رأی هم ندارد. نمونه بارز اینگونه موارد در رودخانه‌های استان لرستان مشاهده گردید.
۷- استفاده یا عدم استفاده از عملیات غیر سازهای مدیریت رودخانه چگونه بر سیلاب و خسارت آن تأثیر گذاشته است؟
مدیریت جامع سیلاب ترکیبی از اقدامات سازهای و غیر سازهای است. با این وجود، استفاده از رویکردها و اقدامات غیرسازه‌ای در مدیریت سیلاب استان‌های مختلف همتراز نبوده و اثربخشی آن‌ها نیز قابل ارزیابی کمی نمی‌باشد. ولی کیفیت اثربخشی اقدامات غیر سازهای در عرصه مدیریت سیلاب عبارتند از:
- استفاده از رویکرد مدیریت بستر و حریم رودخانه (مانند: رفع تصرفات و کنترل کاربری‌ها، و کاربرد روش‌های غیر سازهای در حفاظت رودخانه و کاهش خسارات سیل) اثربخش خواهد بود.
- تهیه نقشه‌های پهنه بندی خطر سیلاب و نقشه‌های تغییر کاربری اراضی سیلابدشت، و بهره‌برداری از راهکارهای مدیریت سیلابدشت (ضابطه شماره ۷۰۵ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی) اثربخش خواهد بود.
- از جمله اقدامات مؤثر که در تسکین سیلاب‌های نقش مؤثری دارد، تشکیل مرکز دیسپاچینگ برخط است که بر اساس داده‌ها و اطلاعات واصله، مسیر حرکت سیل و شدت آن مشخص شده تا اقدامات بعدی اتخاذ گردد. نمونه آن در مدیریت سیلاب استان خوزستان موفق بود.
- استفاده از مدل‌های نرم‌افزاری برای پیش‌بینی مشخصات سیل (در قبل و در زمان سیل) برای اطلاع‌رسانی و ایجاد تمهیداتی برای کاهش خسارات سیل ضروری است. در استان خوزستان، کاربرد این مدل‌ها در زمان بحران کمک خوبی به پیش بینی حرکت موج سیل داشت، بخصوص که فرآیند مدلسازی در زمان سیل با وارد کردن داده‌های واقعی، تدقیق می‌شد.
- استفاده از روش‌های طبیعی از گزینه‌های کم هزینه برای حفاظت دیواره و سیلابدشت رودخانهها و کنترل سیلاب هستند. وجود جنگل‌های حفاظت شده در بستر و اطراف رودخانه کرخه در کاهش سرعت جریان و تسکین سیلاب تا‌اندازه‌ای نقش مثبت داشت.
- تدوین و الزام ضوابطی برای ساخت و سازها در سیلابدشت رودخانه جهت مقاوم‌سازی و تاب‌آوری در برابر سیلاب ضروری است. در حال حاضر آئین‌نامه‌های ساختمانی کشور، کدهای لازم برای پادسیل‌سازی ساختمان و زیرساخت‌ها در مقابل سیلاب را ندارند.
- گسترش دامنه فعالیت گروه‌های گشت و بازرسی در پایش رودخانهها و نگهداری و ایمن سازی سازه‌های رودخانه‌ای ضروری است.
- عدم توجه به مدیریت بهسازی بستر رودخانه و بازه‌های تأثیر سازه‌های رودخانه‌ای موجب تشدید خسارات در سیل‌های اخیر بوده است؛ و تداوم بی‌توجهی به آن برای سیلاب‌های آینده نیز خطرآفرین خواهد بود.
- استمرار پایش رودخانهها نیازمند استفاده از ابزارهای نوین با پرسنل و هزینه کم است. این ابزارها می-توانند شامل استفاده از تصاویر ماهواره‌ای درشت مقیاس و پروازهای منظم پهبادی در مسیر رودخانهها باشند. استفاده از این فناوری در استان خوزستان، نقش زیادی برای مدیریت سیلاب در زمان بحران و کاهش خسارات داشت.
۸ - تعاملات میان سطوح (سطح ملی و محلی) و سازمان‌های مختلف درگیر در مدیریت رودخانه و سازه‌های آبی (وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه، وزارت جهاد کشاورزی، استانداری‌ها و…) چگونه بر مدیریت سیلاب اثر گذاشته است؟
مدیریت رودخانه باید منسجم و پایدار باشد. در حال حاضر، بخش‌هایی از مدیریت رودخانه در حد بستر و حریم رودخانه جز وظایف وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه آن است. ولی در بین واحدهای وزارت نیرو و سایر ارگان‌ها می‌توان گفت که به دلیل عدم تعاملات کافی، تقریباً تمام اقدامات انجام شده قبلی منجر به تشدید خسارت شده است.
از طرف دیگر مدیریت سیلاب با توجه به ساختارهای سازمانی در کشور، قطعاً یک امر بین بخشی است و حل مشکلات سیل مستلزم همکاری‌ها و تعاملات بسیاری از سازمان‌ها و وزارتخانهها و نهادهای کشور خصوصاً در زمان وقوع سیل است. در زمان بحران سیلاب ۹۸ نمونه‌های خوبی از تعاملات و همکاریهای بین سازمان‌ها و ادارات استانی در قالب ستادهای مدیریت بحران و غالباً با محوریت استانداری‌ها مشاهده گردید که در مدیریت سیلاب و کاهش خسارات مؤثر بود.
در سیل‌های اخیر، مهمترین علل افزایش خسارت‌های ناشی از تجاوز به بستر و حریم رودخانه در اثر افزایش سکونت‌گاه‌های روستایی، افزایش سطح زیرکشت به‌دلیل نیاز به تولیدات کشاورزی (در استان خوزستان) و یا تغییر کاربری به پارک (در استان گلستان و خوزستان) به خیابان (در استان فارس)، ایجاد تأسیسات آبگیری از رودخانه (احداث ایستگاه‌های پمپاژ در استان لرستان و خوزستان) بوده است که عمدتاً به‌دلیل دامنه وسعت چنین تصرفاتی، ضعف نظارت و عدم تعامل بین دستگاه‌ها برای برخورد قاطع و رفع تجاوزات بوده است.
تصرف اراضی واقع در مسیرهای انحراف سیل، که بطور طبیعی در تسکین سیل رودخانه بسیار اهمیت دارد، نیز در سیل اخیر می‌توانست مشکلاتی را در استان خوزستان بخصوص پایین‌دست کرخه ایجاد کند و هماهنگی مدیریت سیلاب رودخانه و تعامل بین دستگاه‌های مسئول و بخصوص مردم از بروز خسارات به شهرهای حمیدیه و سوسنگرد جلوگیری کرد.
در استان‌هایی که هشدارها را باور کردند و نیز فرصت برنامه‌ریزی و ایجاد تعامل وجود داشت، توانستند هماهنگی بین دستگاهی را ایجاد کنند. در استان گلستان تعامل قبل از بحران چندان مناسب نبود، ولی در استان‌های ایلام و خوزستان بیشترین تعامل وجود داشت. در سیلاب‌های شهرهای کوهستانی نظیر آن‌چه در شیراز و یا تا حدودی در لرستان اتفاق افتاد، به دلیل کوتاه بودن زمان سیلاب، باید این تعاملات قبل از سیل بوجود می‌آمد تا از بروز خسارات کاسته می‌شد.
۹- سیلاب چه تأثیرات مثبتی بر سامانه رودخانه و تالاب‌های وابسته باقی می‌گذارد؟
با وجود حجم زیاد خسارات باقیمانده از سیل‌های اخیر در کشور، تأثیرات مثبت سیلاب بر رودخانه و تالاب امری بدیهی است. محیط‌های آبی مانند رودخانه (بعنوان مجرای آب‌های روان) و تالاب (بعنوان پذیرنده آب‌ها) در اقلیم ایران به سیلاب‌های فصلی وابسته‌اند؛ و بخشی از چرخه حیاتی آن‌ها متکی بر سیلاب است. از ۱۴۶ هزار کیلومتر رودخانه‌های ایران، حدود ۴۸ درصد را رودخانه‌های خشک و فصلی تشکیل می‌دهند، که کاملاً وابسته به جریان سطحی و سیلاب هستند. در بیشتر رودخانه‌های دائمی نیز رژیم جریان تغییرپذیری زمانی زیادی دارد، که وابسته به رخداد سیلاب‌های متناوب هستند.
تالاب‌های رودخانه‌ای یا در میانه مسیر رودخانهها و یا در پایانه این رودخانهها قرار دارند؛ و حیات و کارکرد آن‌ها وابسته به سیلاب‌های بزرگ‌تر است. تعداد ۱۵۰ پیکره تالابی در ایران با محیط تقریبی ۴۴۰۰ کیلومتر شناسایی شده است؛ که تاکنون نزدیک به ۳۰۰۰ کیلومتر آن (معادل ۶۱ درصد) مطالعات حد بستر و حریم شده است. بیش از ۸۶ تالاب با اهمیت بین‌المللی شناسایی شده‌است؛ که از بین آن‌ها تا کنون ۳۶ تالاب در قالب ۲۵ سایت با مساحت یک و نیم میلیون هکتار در کنوانسیون رامسر ثبت بین‌المللی شده‌اند. تمامی این تالاب‌ها در سال‌های گذشته زیان‌های سنگین ناشی از کم‌آبی و خشکیدگی را متحمل شده‌اند؛ ولی سیلاب-های اخیر بسیاری از تالاب‌های کشور را پرآب نمود.
از جمله اثرات مثبت سیلاب بر ساختار طبیعی و حفاظت رودخانهها عبارتند از: لایروبی طبیعی بازه‌هائی از رودخانهها؛ راه‌گشایی سیلاب در آبراهه‌های متروک و شناسایی آن‌ها جهت تسکین سیلاب‌های آینده؛ خودآگاهی مردم و مسئولان به خطرات ناشی از تصرفات غیرمجاز در حد بستر و حریم رودخانه؛ تأمین بستر مناسب اجتماعی برای آزادسازی بستر و حریم رودخانهها؛ و تجدید نظر در توافقات نامناسب بین دستگاهی برای ساخت و سازهای خطرآفرین در بستر و پهنه سیلابدشت رودخانه.
از جمله اثرات مثبت سیلاب بر ساختار طبیعی و حفاظت تالاب‌ها عبارتند از: هویت بخشی به جایگاه طبیعی تالاب‌ها بویژه پس از دوره کم آبی و خشکسالی؛ نمایش اهمیت نقش تالاب‌های میان حوضه‌ای (مانند تالاب بامدژ در کناره رود دز) و تالاب‌های کوهستانی (مانند شاخه‌های رود کشکان) در ذخیره و مدیریت سیلاب رودخانه؛ افزایش ذخیره آب تالاب‌های پایان‌های (مانند خلیج گرگان، هورالعظیم)؛ آب‌گرفتگی کانون‌های تولید گرد و خاک، که با خشکیدگی بخش‌هائی از تالاب‌ها (مانند هورالعظیم و تالاب شادگان) بوجود آمده بودند؛ و هشدار مدیریتی برای ضرورت رعایت قانونی حد بستر و حریم تالاب‌ها؛ و تجدید نظر در توافقات نامناسب بین دستگاهی برای بهره‌برداری و ساخت و سازهای ناسازگار با اکوسیستم تالاب و خطرآفرین در شرایط سیلابی (مانند هورالعظیم).
۱۰- درس آموخته‌های سیلاب برای مدیریت رودخانه و سازه‌های آبی کشور چیست؟
از نگاه مهندسی رودخانه، مهمترین یافته‌های سیل اخیر در سطح کشور عبارتند از:
- تنوع رخداد سیلاب‌ها در سطح کشور، بطوری که چهار نوع سیل شامل: سیل ناگهانی، سیل رودخانه‌ای، سیل شهری و سیل گلی یا واریزه‌ای در مناطق مختلف اتفاق افتاد. سیل شیراز از نوع سیل ناگهانی و با خصوصیات سیل شهری است که تلفات جانی تأسف برانگیزی را باقی گذاشت. سیل‌های گرگانرود، کرخه، دز، کارون بزرگ از نوع سیل رودخانه‌ای است که مشکل آب‌گرفتگی پهنه زیادی از اراضی حاشیه رودخانهها، روستاها و شهرها را پدید آورد. سیل رودخانه کشکان از نوع رودخانه‌ای و با غلظت رسوب خیلی زیاد، از نوع گلی بود. تجربه اخیر یک آموخته مهم برای مدیران برنامه‌ریز و اجرایی دارد که: وقوع سیلاب‌های مختلف در کشور بطور همزمان امکان‌پذیر است.
- غفلت از سیل و عدم‌توجه به احتمال وقوع سیل بدلیل وجود دوره طولانی خشکسالی قبل از سیل‌های اخیر، باعث شد تا میزان تجاوزات به بستر و حریم‌ها توسط دستگاه‌های مختلف و با اتکاء به انواع سازو‌کارهای مختلف، ساخت‌وسازهای غیراصولی در بستر و پهنه سیلابی، بهره‌گیری بیش‌ازحد از بستر رودخانه توسط معادن شن و ماسه به شدت افزایش یابد و شرایط برای تخریب‌های بیشتر فراهم شود.
- اگر مدیریت رودخانهها از جنبه تعیین حد بستر و رفع تصرفات، مطالعات جامع کنترل سیل، انجام طرح‌های ساماندهی اولویت دار، و حفاظت و پاکسازی رودخانهها انجام شده بود، آمادگی بیشتری برای مواجهه با سیلاب ۱۳۹۸ فراهم می‌شد.
- نبود مدیریت واحد برای رودخانهها منجر به بروز تعارضات و چالش‌هایی بین برخی دستگاه‌ها گردیده و سوالات مهمی را طرح نمود، از جمله: موضوع رعایت حد بستر و حریم رودخانهها در محدوده شهرها دقیقاً به عهده چه نهادی است؟ تکلیف افرادی که در این محدوده اقدام به ساخت‌وساز کرده‌اند و طی سیلاب با خسارت مواجه شده و یا سبب تشدید سیل و خسارت شده‌اند، چیست؟ اصولاً مسئولیت سیل در کشور با چه ارگانی است؟ چه ارگانی مسئول پیش بینی و مهار سیل است؟ مدیریت سیلابدشت، فراتر از بستر و حریم قانونی سیل ۲۵ ساله، بعهده چه ارگانی است؟ متولی احداث، نگهداری و مرمت سیل‌بندها و دایک‌های کنترل سیلاب در رودخانهها گرچه بعضاً توسط نهادهای ذیل وزارت کشور انجام می‌شود، دقیقاً چه نهادی است؟ موضوع لایروبی رودخانهها و تالاب‌ها که اقدامی برای پیشگیری از سیل است بعهده وزارت نیرو است یا وزارت کشور، یا سازمان محیط‌زیست؟
- عدم توجه دستگاه‌های مرتبط با سیلاب به تفاوت حد بستر با پهنه خطر سیلاب، و با خطرپذیری در برابر سیلاب؛ اصلاح جانمایی طرح‌های آسیب‌دیده؛ جلوگیری از همانندسازی (بازسازی) سازه‌های تخریب شده در سامانه رودخانه؛ و برچیدن سازه‌های موقتی در بستر رودخانه (پل، ایستگاه‌های پمپاژ، …) و جایگزینی سریع آن با طرح‌های مقاوم و تاب‌آور در برابر سیل¬های بعدی.
- برداشت بی‌رویه مصالح رودخانه‌ای یکی از عوامل اصلی تشدید اثرات مخرب سیلاب است که در سیل اخیر نیز نمودهای آن در استان‌های سیل‌زده مشخص بود. برخی معادن مستقر در سیلابدشت در زمان سیل مانع جریان بوده و خسارات زیادی دیده‌اند. باید در زمان هشدار سیل، معادن ملزم به پاکسازی بستر و برداشت موانع بوجود آمده در بستر باشند.
- برخی از طرح‌های رودخانه‌ای و غیر رودخانه‌ای توسط مشاوران و پیمانکاران غیر تخصصی و بدون توجه به استانداردهای رایج کشور اجرا شده است. سیل‌های اخیر نیز نشان داد که احداث پروژه‌های عمرانی غیر رودخانه‌ای (مناطق جمعیتی، صنعتی، راه، ریل، پل، ایستگاه پمپاژ، استخر پرورش ماهی و نظایر آن) در بستر، حریم و یا پهنه سیلابی رودخانه و تالاب‌ها، که بدون در نظر گرفتن اصول علمی حاکم بر رفتار جریان و رسوب احداث شده‌اند، هم تماماً تخریب شده یا آسیب جدی دیده‌اند و هم منجر به تغییر الگوی جریان و رسوب شده باعث تشدید خسارات در مناطق دیگر شده‌اند.
- تالاب‌های کوهستانی، میانی و انتهایی نقش قابل‌توجهی در تسکین بخشی از سیلاب ۱۳۹۸ داشته‌اند. ساخت و سازهای درون تالاب‌ها نظیر احداث جاده‌ها، خاکریزها، کانال‌ها و تأسیسات نفتی واقع بدون رعایت اصول مهندسی رودخانه و کنترل سیل مشکلاتی از قبیل کاهش حجم ذخیره، عدم‌عبور جریان کافی و پس‌زدگی آب را به‌همراه داشت.
- حجم بسیار زیاد رسوبات منتقل شده از سطح حوضه و یا لغزش شیروانی‌ها و تخریب سواحل به رودخانهها باعث شد تا جریان آب حاوی مقدار زیادی رسوب باشد که موجب تشدید خسارات در زمان سیلاب گردید. همچنین زیان‌های ناشی از گل ولای فراتر از زیان‌های ناشی از آب‌گرفتگی ارزیابی بوده است.
۱۱- ارتقای سطح مدیریت رودخانه و سازه‌های آبی کشور برای افزایش تاب‌آوری (مقاومت) در مقابل سیلاب، مستلزم چه اصلاحاتی است؟
سیل‌های اخیر باوجود خسارات زیادی که ببار آورد، کاستی‌های زیادی را نیز نمایان کرد؛ که در صورت رفع آن‌ها، تاب‌آوری در مقابل سیلاب افزایش چشمگیری خواهد داشت. از دیدگاه مهندسی رودخانه، مهمترین راهکارها برای اصلاح مدیریت سیلاب کشور عبارتند از:
- در سیل‌های اخیر، شدت خسارات ناشی از ناکافی بودن مطالعات جامع و اقدامات به موقع مهندسی رودخانه و اجرای نامناسب پروژه‌های عمرانی در حد بستر و حریم و پهنه سیلابی رودخانهها و تالاب‌ها بوده است. ضرورت دارد که اعتبارات مورد نیاز طرح‌های مهندسی رودخانه (شامل: باز سازی طرح‌های تخریب شده، طرح‌های جدید و یا حفاظت از طرح‌های موجود)، با اولویت رودخانه‌های مهم و سیل‌خیز کشور، تأمین و ابلاغ گردد.
- تجاوزات و دخل و تصرفات بستر رودخانه و ساخت‌وساز در حریم و پهنه سیلابی آن در تمام استان‌های سیل‌زده نقش اصلی در گستردگی خسارات داشته است. سرمایه گذاری برای تکمیل اجرای طرح تعیین حد بستر و حریم رودخانهها، نشانه گذاری، ثبت اسناد آن، و نیز تعیین میزان تصرفات در عرصه حد بستر و حریم، و آزادسازی تصرفات. با توجه به حجم گسترده اقدامات باقیمانده، استفاده از روش‌های سریع‌تر و ارزان‌تر تهیه نقشه رودخانه (مانند: کاربرد تصاویر هوایی و ماهواره‌ای، نقشه‌های پهبادی و سیلاب‌های تاریخی) برای تعیین تقریبی حد بستر و حریم رودخانه و نیز میزان تصرفات ضروری است.
- بررسی سیل اخیر نشان داد که نارسایی‌ها و عدم شفافیت‌های قانونی در حیطه وظایف وزارتخانهها در تشدید خسارات سیل مؤثر بوده است. اصلاح قوانین و مقررات به‌نحوی که مدیریت واحدی بر سامانه رودخانهها تا قبل از سیل برقرار باشد، ضروری است. با توجه به اینکه در حال حاضر وزارت نیرو ساختار و نیروی تخصصی لازم را در اختیار دارد، این وزارت بهترین گزینه برای متولی مدیریت رودخانه و آماده-سازی مدیریت سیلاب رودخانه قبل از بحران (سیل) است.
- مدیریت حوضه‌ای هر رودخانه، با هدف تمرکز بر تمامی جنبه‌های مدیریتی آن در قبل، مواقع بحران سیل و در دوره بازسازی و بازتوانی ضروری است. همچنین، ایجاد یک ستاد معین با همکاری دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی واقع در حوضه آن رودخانه پیشنهاد می‌شود.
- کمیته تخصصی مدیریت رودخانه (جهت طرح هرگونه عملیات عمرانی در پهنه سیل رودخانهها) به‌صورت استانی با مسئولیت وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه تشکیل شود. این کمیته باید بتواند حرف نهایی را در طرح‌های پیشنهادی بزند، و مسئولیت آن باید متوجه وزارت نیرو باشد.
- نقشه‌های پهنه بندی سیل، نقشه پهنه خطر سیلاب و نقشه‌های خطرپذیری سیلاب، و تدوین ضوابط کاربری‌ها در پهنه‌های سیل‌گیر، با توجه به توان تخصصی و تجارب توسط شرکت‌های مهندسین مشاور، و با نظارت و تأیید وزارت نیرو باشد.
- تجدیدنظر در مجوز‌های داده شده جهت احداث زیرساخت‌های شهری و توسعه مناطق مسکونی در حد بستر و حریم رودخانه و پهنه خطر سیلاب، بخصوص با توجه به تغییرات رودخانه در شهرهای سیل‌زده صورت پذیرد.
- در مناطق مسکونی (شهر، روستا): کاهش عرض رودخانه و احداث دیواره‌های بلند و عمودی، و جدایی رودخانه از شهر و روستا (و فراتر از آن: عدم دسترسی انسان و جانوران به کرانه رودخانه و آب) نه تنها مناسب نبوده، بلکه در شرایط سیلاب و غیر سیلابی نیز خطرآفرین است؛ و باید اصلاح شوند.
- جلوگیری از شتابزدگی در همانندسازی (بازسازی) مناطق مسکونی، زیرساخت‌های شهری، و سازه‌های مهندسی رودخانه (دیواره‌های ساحلی، پل‌ها، و …) آسیب دیده در سیل؛ و ضرورت اصلاح ویا تغییر جانمایی سازه‌ها برای حفاظت از حد بستر و حریم رودخانه و ایمنی در برابر سیلاب‌های محتمل مورد نظر باشند.
- پایش دوره‌ای آبراهه‌های اصلی شهری و غیرشهری توسط گروه‌های گشت و بازرسی شرکت‌های آب منطقه‌ای؛ برنامه و اقدامات لایروبی و پاکسازی آبراهه‌ها (در شهرها با همکاری و نظارت بر شهرداری‌ها) انجام گردد.
- بهبود نظام مدیریت رودخانهها اقتضا می‌کند تا طرح‌های لایروبی، و مراحل واگذاری معادن مصالح رودخانه‌ای و نظارت بر آن، به وزارت نیرو واگذار شود.
- مطالعه و شناسایی سازه‌های آبی (آبگیرها، سدهای تنظیمی یا انحرافی، ایستگاه‌های پمپاژ، انهار سنتی و غیره) برای انحراف سیل رودخانه، و بازگشایی و اصلاح نهرهای انتقال سیلاب به سیلابدشت و اراضی پست و تالاب‌ها صورت یابد.
- در رودخانه پایین دست سدها، برقراری سیلاب مصنوعی با دوره بازگشت سیل حداقل دو ساله (از طریق رها سازی آب از سد)، و در دوره‌های خشکسالی هر دو سال یکبار، به منظور حفظ بستر و دفع تصرفات، لایروبی و پاکسازی بستر، حفظ آمادگی برای سیل، و تأمین حق‌آبه‌های تالاب‌های پایین‌دست ضروری است.
- لزوم بازنگری در مدیریت تالاب‌ها (از نظر: تعیین بستر و حریم، حفاظت از حد بستر و حریم، تغییرات کاربری، سخت و سازها و …). در تالاب‌های رودخانه‌ای، هر نوع ساخت و ساز و لایروبی و پاکسازی باید مبتنی بر اصول مهندسی رودخانه و هماهنگ با دستگاه متولی رودخانه باشد. همچنین در حفظ و احیا تالاب‌ها بخصوص تالاب‌های کوهستانی اهتمام جدی بعمل آید.
- بازنگری در طرح‌های ساماندهی رودخانه و تغییر نگرش از روش‌های سازهای به روش‌های ترکیبی (سازهای و غیر سازهای) و یا غیر سازهای در شرح خدمات این مطالعات، بمنظور کاهش هزینه‌ها و زمان ساخت، و توجه به سیمای طبیعی و اکوسیستم رودخانه‌ای ضروری است.
- بازنگری و به روز رسانی نقشه‌های توپوگرافی و پایه مدلسازی پهنه سیلاب، هر ۵ تا ۱۰ سال یکبار (بسته به تغییر مرفولوژی آبراهه اصلی رودخانه در رخداد سیلاب‌ها، و تغییرات کاربری در سیلابدشت)، به کمک فناوری‌های نو و روش‌های ارزان و سریع.
- لزوم گنجاندن مطالعات مهندسی رودخانه در شرح خدمات کلیه پروژه‌های عمرانی (مراکز جمعیتی، پل، راه، ریل، سازه‌های هیدرولیکی، شرکت‌های کشت و صنعت، حوضچه‌های پرورش ماهی، خطوط انتقال آب، نفت و گاز، احداث پالایشگاه و پتروشیمی و تأسیسات سرچاهی و نظایر آن‌ها) که در بستر، حریم و پهنه سیلابی رودخانه و تالاب‌ها احداث می‌شوند.
- کلام آخر؟ (جمع‌بندی)
در بین بلایای طبیعی در ایران، سیل به لحاظ فراوانی وقوع در گستره پهناور کشور و خسارات مالی و جانی آن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. مستندسازی رویداد سیل در رودخانهها کمک می‌کند تا بتوان با کمک روش‌های تخصصی مهندسی رودخانه، آثار و خسارات زیانبار آن را کاهش داد.
ما از همه نخبگان دانشگاهی و صنعت آب کشور که در تهیه این گزارش مستند تلاش نموده‌اند، قدردانی می‌نمائیم، و مطمئن هستیم که این بررسی بر اساس نتایج کارشناسی، علمی و بی‌طرفانه انجام شده است. به این امید که گزارش‌های تهیه شده، و بخصوص موارد اصلی چالش‌های موجود و پیشنهادات برای راهکارهای اصلاحی مورد استفاده مدیریت کلان رودخانه‌های کشور قرار گیرد و شاهد خسارات کمتر ناشی از سیلاب‌ها در آینده باشیم.
نظر شما :