به بهانه راه‌اندازی باغ موزه گیاه‌شناسی دانشگاه؛
دکتر حسین آخانی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران: جای باغ‌های گیاه‌شناسی در کلان شهر تهران خالی است/ در کشورهای پیشرفته به تعداد دانشگاه‌ها، باغ گیاه‌شناسی وجود دارد/ باغ موزه گیاه‌شناسی دانشگاه تهران دارای هفت قسمت است
به بهانه آغاز عملیات ایجاد باغ موزه گیاه‌شناسی دانشگاه تهران که قرار است با همکاری شهرداری تهران اجرایی شود، لیلا احمدی، کارشناس روابط عمومی، در همین زمینه گفت‌وگویی با دکتر حسین آخانی انجام داده است که در ادامه می‌آید:
- آقای دکتر شما باغ‌های گیاهی را به پارک‌ها ترجیح می‌دهید. دلیل این ترجیح چیست؟
باغ گیاه‌شناسی جایی است که گیاهان زیادی را به نمایش می‌گذارند و درواقع مانند این است که دنیایی را در یک باغ جای داده‌ایم. باغ‌های گیاه‌شناسی یک دانشگاه باز هم به حساب می‌آیند که مردم ضمن لذت بردن از طبیعت و گیاهان، درباره گیاهان اطلاعات کسب می‌کنند. فردی که از بازدید باغ برمی‌گردد درواقع سفری به دور دنیا داشته است. بنابراین هر چقدر بتوانیم تعداد باغ‌های گیاه‌شناسی را افزایش دهیم به مردم به ویژه دانش‌آموزان و دانشجویان کمک کرده‌ایم که به صورت عینی با تنوع گیاهی در کشور و جهان آشنا شوند.
- آیا تهران ظرفیت ایجاد محیط‌های طبیعی شهری مثل باغ‌های گیاه‌شناسی را دارد؟
شهر تهران در کوهپایه‌های البرز دارای توانمندی طبیعی منحصر به فردی برای ایجاد باغ‌های گیاه‌شناسی است. از قدیم هم تهران با باغات آن شناخته می‌شده است. در حال حاضر در این شهر به عنوان پایتخت نزدیک به ۹ میلیون جمعیت و استان تهران ۱۳ میلیون جمعیت دارد. این جمعیت نیاز به مکان‌های مناسبی دارد تا مردم بتوانند از طبیعت بهره ببرند. یکی از معضلات ساخت و سازها در شهر تهران از بین بردن باغ‌ها و محیط‌های طبیعی است. ساکنان این شهر، به ویژه کودکان جایی برای بهره‌مندی از طبیعت و استفاده سالم از طبیعت ندارند.
یکی از دلایلی که افراد دارای تمکن به ساخت ویلا در شمال و دیگر نقاط خوش آب و هوا می‌پردازند و متأسفانه آسیب شدیدی به محیط زیست وارد می‌کنند نیاز مردم به زندگی در طبیعت است. مردم برای بودن ساعاتی در طبیعت هزینه و زمان زیادی صرف می‌کنند تا بخشی از این کمبودها را جبران کنند. به رغم ساخت ۲۳۰۰ پارک در تهران، جای محیط‌های طبیعی و باغ‌های گیاه‌شناسی که در آن زیست بوم‌های طبیعی طراحی شده است در این کلان شهر خالی است.
بر اساس پایگاه داده‌های باغ‌های گیاه‌شناسی جهان از از ۳۷۱۲ باغ گیاه‌شناسی در جهان فقط ۴ باغ در ایران ذکر شده است که فقط یکی از آنها فعال است. باغ گیاه‌شناسی ملی ایران در سال ۱۳۴۷ ساخته شده و از آن زمان به بعد باغ گیاه‌شناسی دیگری در ایران ساخته نشده است. در حالی که در کشورهای پیشرفته حداقل به تعداد دانشگاه‌ها و حتی در کشورهایی مانند آلمان و آمریکا بیشتر از تعداد دانشگاه‌ها باغ گیاه‌شناسی وجود دارد. پیشنهاد من این است که در کنار باغ گیاه‌شناسی ملی ایران و باغ گیاه‌شناسی تهران، باغ‌های گیاه‌شناسی اقماری درست کنیم و هر ۲۲ منطقه تهران بتواند باغ گیاه‌شناسی داشته باشد. در تهران بیشترین دانشگاه‌ها و دانشجویان را داریم، لذا پتانسیل بسیار زیادی را در ایجاد باغ‌های گیاه‌شناسی دارد و با وجود متخصصان و سازمان بوستان‌ها و فضای سبز که شبکه گسترده‌ای را در تهران دارد تهران بهترین شهر برای آغاز حرکت ملی و جبران کم‌کاری‌های چهار دهه اخیر است.
- کارکرد باغ‌های گیاه‌شناسی چیست؟
باغ‌های گیاه‌شناسی علاوه بر افزودن به سرانه فضای سبز در شهرها، مکان مهمی برای آموزش‌های علمی شهروندی امکاناتی را در اختیار شهروندان قرار می‌دهند که علاوه بر لذت بردن از فضای سبز و تفرج در آن اطلاعات مفید و علمی در رابطه با طبیعت کسب کنند. در این باغ‌ها به طور معمول گیاهانی از سراسر جهان کاشته شده که متناسب با رویشگاه‌های مختلف در سطح جهان و طبقه بندی‌های علمی، اطلاعات مفیدی در رابطه با نام علمی، رویشگاه و شرایط کشت آنها ارائه می‌شود.
کارکرد دیگر این است که باغ‌های گیاه‌شناسی مهم‌ترین مکان برای حفظ گونه‌های گیاهی در حال انقراض هستند و سازمان‌های بین‌المللی و دولت‌ها باید کاری کنند که بتوان همه گونه‌ها گیاهی جهان را در باغ‌های گیاه‌شناسی حفظ کرد. برای نمونه اگر حادثه‌ای باعث نابودی رویشگاه یک گیاه شد، آن گیاه برای همیشه منقرض نشود.
- ایران در کمربند خشک کره زمین قرار دارد و افزایش گرمای کره زمین به این خشکی دامن می‌زند و گونه‌های گیاهی زیادی در حال نابودی هستند برای حفظ و نجات این گونه‌ها چه راهکاری توصیه می‌کنید؟
از حدود ۳۰۰ هزار گونه گیاهی در دنیا ۸۰ هزار گونه را در باغ‌ها نگهداری می‌کنند. برای حفظ همه گونه‌ها فاصله زیادی داریم. در ایران با وجود فقط یک باغ گیاه‌شناسی فقط تعداد اندکی از حدود ۸ هزار گونه گیاهان آوندی ما در این باغ موجود است. ما نیاز به افزایش این باغ‌ها داریم تا بتوانند بخشی از این گونه‌های گیاهی را نگهداری کنیم، لذا بدون باغ‌های گیاه‌شناسی امکان نجات بسیاری از گونه‌های گیاهی در حال انقراض وجود ندارد.
متأسفانه در کشور ما حتی اطلاعات دقیقی در مورد گونه‌های گیاهی نداریم و نمی‌دانیم چه تعداد منقرض و چه تعداد در حال انقراض هستند. دلیل اینکه این اطلاعات در دسترس نیست این است که دانشگاه‌های ما از لحاظ دانش گیاه‌شناسی کم‌کاری کردند. بخش عمده فعالیت‌های گیاه‌شناسی ایران در وزارت جهاد کشاورزی متمرکز است که رویکرد این وزارتخانه بیشتر بهره‌برداری است تا پژوهش. بسیاری از پایان‌نامه‌ها به درستی هدایت نمی‌شوند و کسانی که مدرک می‌گیرند، چون در دانشگاه‌ها باغ گیاه‌شناسی نیست نقص بزرگی در آموزش و پژوهش دارند. درست مانند آن است که دانشگاهی رشته پزشکی داشته باشد، ولی بیمارستان نداشته باشد. دانش گیاه‌شناسی ما محدود به ایجاد هرباریم‌ها و یا شناسایی برخی گونه‌های جدید و معرفی آنها و یا نوشتن مقاله و یا گرفتن مدرک است، ولی هیچ وقت به این فکر نکردیم که همه این کارها زمانی ارزش دارد که این گیاهان حفظ شوند. به جز مناطق چهارگانه که زیر نظر سازمان محیط زیست است حدود ۹۰ درصد مساحت ایران رها شده است و بسیاری از گونه‌های نادر در جایی قرار گرفتند که تخریب طبیعی در حال تشدید است.
به جز دانشگاه مشهد، هیچ دانشگاهی در ایران پژوهشکده گیاه‌شناسی ندارد. این نقیصه شایسته دانشگاه مادر نیست. ان‌شالله با گشایشی که فراهم شد به زودی با ساخت پژوهشکده در باغ گیاه‌شناسی، تمامی فعالیت‌های گیاه‌شناسی دانشگاه تهران متمرکز شود و تحولی بزرگ در آموزش و پژوهش و همچنین نقش‌آفرینی دانشگاه در عرصه‌های خدمت‌گذاری و کاربری دانش پایه حاصل شود.
ما پارک‌های زیادی در ایران داریم که اکثر گونه‌های آنها خارجی است. در حالی که اگر دانشگاه‌ها دارای باغ‌های گیاه‌شناسی باشند این امکان فراهم می‌شود ما به سوی اهلی کردن گونه‌های بومی برویم، هم در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم و هم با تولیدات گیاهی، به خصوص گیاهان زینتی نقش مهمی در رهایی از اقتصاد نفتی ایفا کنیم. من به عنوان یک عضو هیأت علمی دانشگاه تهران عرض کنم که هزاران فارغ‌التحصیل رشته‌های گیاه‌شناسی ما یا علاقه به این رشته ندارند و یا اگر افراد علاقه‌مند و با استعدادی باشند بسیاری از آنها از کشور خارج می‌شوند.
- همان طور که فرمودید یکی از کارکردهای باغ‌های گیاهی آموزش حفاظت از طبیعت به مردم است که به نظر بسیار برای کشور ما ضروری است. برای این هدف چه برنامه‌ای در نظر دارید؟
اول باید بستر لازم را فراهم کنیم. باغ گیاه‌شناسی و پژوهشکده ایجاد کنیم و محققان ما این کار را بیاموزند و انجام دهند و آن موقع این می‌تواند در تمام کشور تأثیر خود را نشان دهد به این ترتیب اگر گونه‌های گیاهی در توچال در حال انقراض است، در یک باغی به صورت زنده حفظ خواهد شد.
- دو دهه است که تلاش می‌کنید ضرورت ایجاد باغ گیاه‌شناسی به مسئولان تفهیم شود. دلیل این مقاومت را چه می‌دانید. این در حالی است که در بسیاری از کشورها که حتی بحران کم‌آبی ندارند مانند آلمان سالهاست به اهمیت این موضوع پرداخته‌اند؟
من مقصر اصلی را دانشگاه‌ها می‌دانم. دانشگاه‌های ما مأموریت اصلی و واقعی خود را فراموش کرده‌اند. اگر بخواهیم تاریخچه دانشگاه‌ها را مرور کنیم، می‌بینیم که در مأموریت‌های اولیه بیشتر نیاز به تأمین مهندس و پزشک را اولویت قرار دادند و فکر می‌کردند که سلامت انسان، اداره امور و استفاده از ماشین و ساخت و ساز نیاز اصلی کشوری است که می‌خواهد به سمت توسعه پیش برود. همه می‌دانیم که بخش عمده دانش‌آموزان ما به سمت رشته‌های مهندسی و پزشکی تشویق می‌شوند و رشته‌های علوم پایه اولویت خانواده‌ها و مدیریت کلان کشور نیست.
نگاه آموزش عالی در سایر رشته‌ها در این چند دهه گذشته بیشتر کمی بوده است. ما فقط دانشگاه تأسیس کردیم، ولی فکر نکردیم که دانشگاه فقط ساختمان و استخدام عضو هیأت علمی برای جزوه‌خوانی نیست. دانشگاهی که باغ گیاه‌شناسی ندارد نباید اجازه داشته باشد دانشجوی علوم گیاهی بگیرد. در سال‌های اخیر که موجی از تربیت دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری راه افتاد، ما شدیم ماشین‌های تولید‌کننده نیرو برای کشورهای غربی. ما اعضای هیأت علمی هم درگیر ارتقا و رقابت‌های شغلی بعضاً ناسالم شدیم و دانشجویان ما هم دنبال رقابت رفتند که با کمک مقاله‌های علمی از ایران بروند.
در چنین جوی، کدام دانشگاه و همکاری به فکر ساخت باغ گیاه‌شناسی است؟ باغ گیاه‌شناسی بودجه می‌خواهد، زحمت می‌خواهد. مقصر اصلی این ناکامی‌ها در وحله اول سیاست‌گذاری نادرست و در وحله دوم خود همکاران گیاه‌شناس هستند که برای رسیدن به این اهداف تلاشی نکردند. دانشگاه به شکل افراطی به سمت بالا بردن تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی رفت و طبیعی است همکارانی که می‌بینند با گرفتن دانشجوی بیشتر می‌توانند ارتقا شغلی بیشتری به دست آورند چرا به خود درد سر بدهند.
- چگونه علم به تناقض بین توسعه و حفظ محیط زیست کمک می‌کند؟
در سال ۱۳۹۲ تعداد ۵۲۰ دانشمند جهان، که از ایران اینجانب امضا کننده نامه بودم، به سران کشورهای جهان در خصوص بحران‌های زیست‌محیطی مانند افزایش اختلالات آب و هوای کره زمین، انقراض گونه‌ها، دگرگونی زیست‌بوم‌ها، آلودگی و افزایش جمعیت نوشتند. در آن نامه و ضمائم آن تاکید شده بود که دانش بشر برای همه این مشکلات راه حل دارد. مسأله آن است که ما باید به توسعه پایدار ایمان داشته باشم. دولت‌ها باید مصرف سوخت‌های فسیلی و منابع طبیعی را متوقف کنند و از منابع انرژی پاک مانند انرژی خورشیدی و بادی استفاده کنند. در مورد آب نیز با استفاده از دانش بومی هزاران‌ساله ایران باید بپذیریم که در کشور خشکی مانند ایران، جای نگهداری آب پشت سدها و تبخیر آن نیست. جای آب در زیر زمین است. دانشگاه باید تکنولوژی را نه در خدمت استفاده آزمندانه از منابع طبیعی بلکه در جهت کاهش مصرف هدایت کند. ما با باغ گیاه‌شناسی می‌توانیم به بخشی از این نیازها پاسخ دهیم.
- برای حفظ گونه‌های بومی و مقاوم به خشکی تا کنون چه اقداماتی انجام شده است؟
متأسفانه اقدامات زیادی انجام نشده است. من مدتهاست که پیگیر چنین برنامه‌ای بودم. در پردیس مرکزی دانشگاه از طرف پشتیبانی زمینی در اختیار من قرار داده شد که در آنجا یک گلخانه تحقیقاتی درست کردم. ما در آن گلخانه و زمینی که در مجاورت آن است تعداد زیادی از گونه‌های بومی را کاشته‌ایم و جالب است که طی دو سال توانسیتم یک باغچه با تنوع بالایی از گیاهان بیابانی درست کنیم. البته این دستاورد مدیون تلاش‌های محقق پسادکتری اینجانب آقای الکساندر رودف و حمایت‌های بنیاد فرهنگی-خیریه محمد نقی ترکمان است.
- اهمیت تعامل مدیریت شهری و دانشگاه‌ها در انجام پژوهش‌های مشترک به منظور انتخاب گونه‌های بومی و مقاوم برای عبور کم‌آبی چیست؟
همه می‌دانیم که ما با چالش بزرگ کم‌آبی مواجه‌ایم. در حال حاضر فضای سبز تهران ۱۴۰ میلیون متر مکعب آب در سال مصرف می‌کند. ما در آینده نزدیک نمی‌توانیم این چمن‌ها را آبیاری کنیم. ما باید به دنبال راهکارهای فوری برای حفظ فضای سبز و کاهش مصرف آب باشم. آنچه ما به عنوان دانشگاه می‌توانیم انجام دهیم اول نشان دادن اهمیت احیای رویشگاه‌های طبیعی است که بدون نیاز به آب مانند بسیاری از کشورهای دنیا زیست‌بوم‌های شهری را زنده کنیم. دوم با انجام تحقیقات علمی، گیاهانی با مصرف کم آب در اختیار شهرداری‌ها قرار دهیم. ما تنوع گیاهی کم نظیری داریم که حتی گیاهان بومی ما در گرم‌ترین کویرها رویش دارند، چرا نباید بتوانیم این گیاهان را به فضای سبز وارد کنیم.
- درباره باغ‌گیاه شناسی مشترک دانشگاه تهران و شهرداری بگویید؟
تفاهم‌نامه باغ‌گیاه‌شناسی بین دانشگاه تهران و شهرداری تهران در تاریخ دوم خرداد ۱۴۰۰ امضا شده و کلنگ احداث آن زده شده است. در آغاز با وجودی که در شهرداری تهران این پتانسیل وجود داشت که مورد پذیرش واقع شود، ولی در دانشگاه این ظرفیت وجود نداشت که خوشبختانه رئیس دانشگاه با وجودی که رشته مهندسی خوانده‌اند به محیط زیست، دانشگاه سبز و مأموریت اجتماعی دانشگاه اهمیت می‌دهند. من هم افتخار داشتم در سال ۱۳۹۸ که در فرصت مطالعاتی در آلمان بودم، آقای شهردار را به بازدید از باغ گیاه‌شناسی برلین دعوت کنم و ایشان به اهمیت این مسئله پی بردند.
این باغ در دو طرف اتوبان چمران بین اتوبان‌های حکیم و همت در شرق برج میلاد (شمال پارک گفت‌وگو) و در کنار کوی چمران دانشگاه تهران در زمین‌های ژئوفیزیک ایجاد خواهد شد. خوشبختانه در این محدوده شهرداری تهران در حال ساخت پارکی بود که با مسئولان شهرداری و سازمان بوستان‌ها و فضای سبز تهران وارد مذاکره شدیم و آنها از این پیشنهاد استقبال کردند.
زمین دانشگاه تهران که در امتداد اتوبان چمران است به دلیل آنکه در حریم بزرگ‌راه است و کاربری فضای سبز دارد، بهترین محل برای ایجاد باغ گیاه‌شناسی است. این زمین‌ها به دلیل اینکه کنترلی بر آنها نیست، آسیب‌های اجتماعی زیادی ایجاد کرده بودند و شرایط ناهنجاری داشتند که خوشبختانه پروژه باغ گیاه‌شناسی به شکلی از ظرفیت بسیار مهم زمین دانشگاه که عملاً بلااستفاده مانده بود درجهت توسعه فضای سبز و انجام کارهای تحقیقاتی و ایجاد پژوهشکده استفاده خواهد کرد و مردم تهران نیز از نعمت داشتن یک باغ گیاه‌شناسی زیر نظر دانشگاه تهران بهره‌مند می‌شوند.
باغ گیاه‌شناسی دارای هفت قسمت است:
اولین قسمت سیستماتیک است که باغچه‌های زیادی دارد که بر اساس طبقه‌بندی گیاه‌شناسی رده‌بندی می‌شوند و از آنجا که دارای پلاک و اطلاعات خواهند بود دانشجویان و دانش‌آموزان، دانشگاهیان و مردم، دنیای گیاهان بومی و جهانی را می‌بینند.
قسمت دوم، پژوهشکده گیاه‌شناسی است که در زمین‌های ژئوفیزیک ساخته خواهد شد که بخش‌های متعدد و آزمایشگاه‌های متعددی دارد که در آن در مورد جنبه‌های مختلف گیاه‌شناسی تحقیق صورت می‌گیرد. در این پژوهشکده و گلخانه‌های تحقیقاتی هم کشت و کار و هم تولید گیاهان بومی برای کاربردهای زینتی و و دارویی انجام می‌شود. با توجه به آنکه پردیس علوم در محمدآباد کرج دارای ۷۰ هکتار زمین است، ما می‌توانیم با همکاری باغ گیاه‌شناسی از این زمین حداکثر استفاده را بکنیم و بخشی از نیازهای شهروندان از نظر گل و گیاه و نهال را تأمین کنیم.
بخش سوم این باغ، باغ گیاهان دارویی و کاربردی است که گیاهان دارویی را به مردم معرفی خواهیم کرد. در این بخش یک باغ قدیمی هم وجود دارد که ما آن را تقویت خواهیم کرد که درخت‌های میوه بیشتری کشت شوند.
بخش چهارم باغ کودکان است که آنها با امکاناتی که برایشان فراهم می‌کنیم کشت و کار می‌کنند و به این ترتیب کودکان را به طبیعت بازمی‌گردانیم.
قسمت پنجم در واقع گلخانه‌های نمایشی و پژوهشی است. در ایران هیچ گلخانه بزرگی که گیاهان کشورهای دیگر را ببینیم وجود ندارد. در این باغ گلخانه‌های حرفه‌ای خواهیم ساخت که گیاهان را به مردم نشان خواهیم داد.
قسمت ششم بخش جغرافیای گیاهی است که عمدتاً شرق اتوبان چمران، یعنی دانشگاه تهران است. زیست‌بوم‌های ایران و جهان را در این بخش به مردم نشان می‌دهیم. حدود ۱۵ هکتار از باغ گیاه‌شناسی نمایش دهنده یک دنیا خواهد بود که بخشی عمده آن در زمین‌های دانشگاه تهران و بخش دیگری در غرب بزرگ‌راه چمران در زمین‌های شهرداری خواهد بود. زیست‌بوم‌های خزری، البرز، زاگرس، مناطق مدیترانه، آفریقا، آمریکا و اروپا و استرالیا را در این بخش طراحی خواهیم کرد.
دو آبشار خواهیم داشت که یکی در رود دره، شمال پارک گفت‌وگو و دیگری کنار اتوبان چمران خواهد بود که به اصطلاح نمادی از آبشار مارگون در زاگرس است. سه دریاچه کوچک یکی شور دیگری نماینده تالاب انزلی و سومی نماینده زاگرس است.
قسمت هفتم ایجاد موزه گیاه‌شناسی است که در دو بخش پروژه اجرا خواهد شد یک بخش هرباریم برای پژوهش‌های علمی و بخش نمایش موزه گیاه‌شناسی که در موزه علم خواهد بود. موزه علم پروژه دانشگاه است که به کمک خیرین در حال انجام است و ما در آن تلاش می‌کنیم که دنیای گیاهان را با استفاده از تکنولوژی دیجیتالی به نمایش بگذاریم.
- سخن پایانی؟
سخن پایانی من این است که دستاورد باغ گیاه‌شناسی، حاصل دو دهه پیگیری بوده است. امیدوارم که تغییر مدیریت شهری و دولت باعث شود که این پروژه با شتاب بیشتری به راه خود ادامه دهد و از همه همکارانم در پردیس‌های علوم، کشاورزی و ابوریحان و فنی درخواست می‌کنم که دست به دست هم دهیم تا نطفه‌ای که برای ایجاد ساخت باغ گیاه‌شناسی گذاشته شده به سلامت در اولین سال قرن پانزدهم شمسی متولد شود.
نظر شما :