دکتر صدیق دامغانی‌زاده: پارک‌های علم و فناوری در کشور هفت مرحله توسعه‌ای را پشت سر گذاشته‌اند/ پارک‌ها نسل جدیدی از سازمان‌های پژوهشی هستند که رسالت آن‌ها توسعه اقتصادی و تعمیق تکنولوژی با هدف افزایش توان رقابت‌پذیری است

به همین منظور، مینا راستی دانشجوی کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران با هدف آشنایی بیشتر با مراحل توسعه پارک‌های علم و فناوری در ایران به گفت‌وگو با دکتر محمدجعفر صدیق دامغانی‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، مشاور وزیر و رئیس پارک فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) پرداخته است که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:

دکتر صدیق دامغانی‌زاده، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به تاریخچه ایجاد پارک‌های علم و فناوری گفت: موضوع پارک‌های علم و فناوری، نه تنها در ایران بلکه در جهان موضوعی بدیعی بوده و برای من هم معادل بخش مهمی از زندگی‌ام محسوب می‌شود. به طور کلی این مفهوم در دنیا از حوالی دهه ۶۰ میلادی آغاز شد. در آن مقطع در نقاطی از جهان (ابتدا در سیلیکون‌ولی) تجمعی از شرکت‌های تکنولوژیک شکل گرفت. این ایده بعدها در مکان‌های دیگر هم گسترش یافت و به خوبی عمل کرد؛ یعنی توانست ثروت بالایی تولید کند.
صدیق دامغانی‌زاده ادامه داد: در اوایل دهه ۷۰ شمسی این فکر برای اولین بار وارد ایران شده و از شهر اصفهان شروع شد. در مجاورت کارخانه ذوب آهن اصفهان محلی وجود داشت که کاربری آن منقضی شده بود و به همین دلیل مسئولین به این فکر افتادند که در آن مکان، یک شهرک علمی ایجاد کنند. البته آن زمان این ایده از آمریکا خارج شده و به اروپا، شرق آسیا و حتی روسیه نیز رسیده بود. الگوی آن روز حرکت‌هایی بود که در Tsukuba ژاپن و دایدوک کره جنوبی شکل گرفته بود. شهرهایی با سرمایه گذاری‌های سنگین ساخته بودند، (Tsukubaحدود ده میلیارد دلار و دایدوک حدود ۴ میلیارد دلار) تا دانشمندان کشورشان را جمع کنند و تکنولوژی‌های آینده را بسازند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران پارک‌ها را مجموعه‌های سریع‌الرشدی که از لحاظ حجم بسیار سریع رشد کرده و متحول می‌شوند، عنوان کرد و گفت: پارک‌ها اهداف واحدی را دنبال می‌کنند اما در هر کشور کارکرد متفاوتی دارند. مهمترین هدف پارک‌ها ایجاد زمینه برای تعمیق تکنولوژی شرکت‌های بخش خصوصی و توسعه اقتصادی آن‌هاست تا در نتیجۀ آن بتوانند رقابت‌پذیر شده و در بازار جهانی حضور پیدا کنند. چنین هدفی در جامعه‌ای که زیرساخت‌های قوی دارد، مانند جوامع اروپایی، برخی نیازهای حداقلی را تقاضا می‌کند اما ممکن است در جوامع دیگر نیازهای بیشتری را تقاضا کنند. مثلاً در یک جامعه اروپایی فقط یک فضا و امکانات منتورشیپی را فراهم می‌کنند؛ چرا که اقتصاد به تنهایی کار کرده و شرکت‌های جوان در آن بستر رشد می‌کنند. اما در کشورهای خاورمیانه و شرق آسیا و یا مانند ایران، پارک‌ها وارد حمایت‌های جدی از شرکت‌های مستقر در پارک می‌شوند.
دانشیار دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه تهران تصریح کرد: پس پارک مجموعه‌ای است که سعی دارد به شرکت‌ها کمک کند تا تعمیق تکنولوژیک و توسعه اقتصادی پیدا کنند؛ به طوری که بتوانند رقابت‌پذیر شده و وارد زنجیره‌های تأمین ملی و بین‌المللی شوند.
وی در خصوص ورود خود به عرصه‌های مدیریتی پارک‌های علم و فناوری یادآور شد: من سال ۱۳۷۴ بعد از خاتمه دوره دکتری به ایران برگشته و در دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشکده مکانیک مشغول به کار شدم. اصالتاً اهل دامغان هستم اما در تهران متولد شده و تحصیل کرده‌ام. زمانی که به ایران برگشته و مشغول به کار شدم، ایده شهرک علمی در اصفهان شکل گرفته و شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان اولین پارک علم و فناوری کشور محسوب می‌شد. ۲ تا ۳ سال این ایده در حال شکل گرفتن بود تا در نهایت مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی را برای تأسیس دریافت کرد.
مشاور وزیر ارتباطات و رئیس پارک فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) افزود: من در سال ۷۷ از طرف وزیر علوم وقت به عنوان اولین رئیس شهرک منصوب شده و آغاز به کار کردم. از همان زمان در کنار زندگی علمی خود، به موضوع مدیریت پارک‌ها بسیار توجه نمودم. در شهرک علمی اصفهان ۳ تا ۴ سال رئیس بوده و پس از بازگشت به تهران، ۴ سال به مدیریت دفتر پژوهش و فناوری سازمان برنامه منصوب شدم. در آن دوره بیشتر تلاش و انرژی خود را بر شکل‌گیری پارک‌ها و قوانین آن‌ها گذاشتم. بعد از آن دوره حدود ۸ سال به عرصه دانشگاه برگشته و فقط درگیر کار آموزش بودم.
صدیق دامغانی‌زاده تصریح کرد: مجدداً از آغاز دولت اول آقای روحانی به کار مدیریتی برگشته و یک دوره رئیس پارک علم و فناوری دانشگاه تهران بودم. بعد از آن هم یک دوره در دانشگاه تهران به عنوان معاون برنامه‌ریزی کار کرده و تا به امروز تلاش کردم تا از جوانان کادرسازی کرده و پشتوانه آن‌ها باشم. امیدوارم این آخرین پوزیشن مدیریتی من باشد تا نسل ما یاد بگیرد که باید به موقع از روی صندلی مدیریتی بلند شده و فرصت لازم را برای جوانان فراهم کند. چنین ایده‌ای باید در کشور به یک اصل تبدیل شود و من هم به آن مقید هستم؛ چراکه در هر پست مدیریتی بعد از یک دوره۳ تا ۴ ساله مسئولیت خود را واگذار کردم. در حال حاضر هم ۶۰ سال سن دارم و معتقدم بالای این سن، نه تنها سن مدیریت نیست، بلکه سن مشاوره است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران هفت مرحله را در فرآیند تولد و رشد پارک‌های علم و فناوری در کشور مؤثر دانست و تصریح کرد:

مرحله اول «دوره فکر اولیه تا تأسیس شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان» است. در این دوره نگاه غالب ایجاد شهرک علمی تحقیقاتی با الگوی شهرک دایدوک کره جنوبی و یا تسوکوبای ژاپن بود. در این الگو باید مبالغی بین چهار تا ده میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دولتی انجام می‌شد و سپس دانشمندان برجسته کشور در این شهرک به تحقیق و توسعه می‌پرداختند. در این دوره تمامی حمایت مالی مورد نیاز برای پیشبرد مطالعات و کارهای اولیه توسط صنایع استان اصفهان و به طور خاص ذوب آهن و فولاد مبارکه تأمین می‌شد و دانشگاه صنعتی اصفهان نیز نقشی محوری در تولید فکر ایفا می‌نمود.
دانشیار دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه تهران مرحله دوم را «دوره تأسیس شهرک و آغاز فعالیت عملیاتی» عنوان کرد و گفت: در این دوره که مصادف با سال‌های ۷۷ الی ۸۰ بود، شهرک با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تأسیس شده و با ردیف بودجه‌ای کمتر از سیصد میلیون تومان (تقریباً دو تا سه برابر بودجه پژوهشی دانشگاه‌های رده یک کشور در آن زمان) آغاز به کار کرد. این میزان بودجه به روشنی نشان می‌داد که الگوی تفکری ایجاد شهرکی شبیه به دایدوک کره و یا تسوکوبای ژاپن قابل تحقق نیست.
وی با اشاره به پارادایم شیفت انجام شده در شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان خاطرنشان کرد: با توجه به ظرفیت‌های موجود، از رؤیای ایجاد دایدوک و تسوکوبای ژاپن در ایران خارج شده و به ایجاد مراکز رشد با همراهی جوانان آماده به کار اما بدون پول و سرمایه فکر کردیم. با توجه به اینکه نقطه عزیمت اصلی در توسعه ایران، جوانان تحصیل‌کرده و نه سرمایه گذاران بزرگ هستند و از طرف دیگر اینکه فناوری باید در بخش خصوصی توسعه یابد. براساس این تغییر باور، برنامه کاری شهرک تحقیقاتی اصفهان به کمک به رشد هسته‌ها و شرکت‌های نوپای فناور تغییر یافت. این پارادایم شیفت را شاید بتوان یکی از اصلی‌ترین نقاط عطف در توسعه موفق پارک‌ها در کشور محسوب نمود. براساس این تفکر جدید اولین مرکز رشد کشور در اواخر دهه هفتاد در شهرک اصفهان شروع به فعالیت نمود.
مشاور وزیر و رئیس پارک فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) که خود از پایه گذاران اولیه پارک‌های علم و فناوری در ایران محسوب می‌شود، «آغاز جهش حرکت پارک‌ها در کشور با توجه ویژه مقام معظم رهبری» را مرحله سوم تولد و رشد پارک‌های علم و فناوری در کشور عنوان کرد و یادآور شد: مقام معظم رهبری در بازدیدی که سال ۷۹ از استان اصفهان و نمایشگاه توانمندی‌های استان با شهرک علمی تحقیقاتی داشتند، به شدت از آن استقبال نموده و از آن به عنوان حرکتی زیربنایی برای توسعه روشمند ارتباط دانشگاه، صنعت و نیز توسعه فناورانه اقتصاد ایران نام بردند. حمایت مقام معظم رهبری نقطه عطف و محرک ایجاد و توسعه پارک‌های علم و فناوری در ایران بود.
صدیق دامغانی‌زاده افزود: مقام معظم رهبری در همان سفر هیئتی را برای بررسی کارکرد شهرک مأمور نموده و پس از دریافت گزارش هیئت در یکی از سخنرانی‌هایشان مفصلاً در خصوص نقش مهم پارک‌های علم و فناوری در توسعه کشور اعلام نظر فرمودند و پس از آن نیز موضوع را برای پیگیری به شورای عالی انقلاب فرهنگی سپردند. متعاقب این اقدامات، سازمان برنامه و بودجه وقت و نیز وزارت عتف توسعه کمّی و کیفی پارک‌های علم و فناوری را در دستور کار خود قرار داده و در همین دوران با انجام پاره‌ای اصلاحات و اعطای اختیارات لازم، شعبات استانی سازمان پژوهش‌های علمی کشور به پارک‌های علم و فناوری مستقل تبدیل شدند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران «ایجاد پارک پردیس با الگویی متفاوت» را مرحله چهارم تولد و رشد پارک‌های علم و فناوری در کشور بیان کرد و گفت: در همین دوران و با پیگیری‌های مرحوم کازرونی (وزیر مسکن اسبق کشور) و حمایت‌های نهاد ریاست جمهوری، پارک پردیس با رویکردی جدید در کشور شکل گرفت. این پارک سعی کرد تا توجه خود را بیشتر به حمایت، رشد و توسعه شرکت‌های متوسط معطوف کند؛ تا جایی که با توجه به این مأموریت در آغاز حرکت خود نسبت به تأسیس مرکز رشد اقدام نکرد. این تجربه ارزشمند، کشور را با مسائل توسعه فناورانه شرکت‌های متوسط آشنا نموده و مسیر جدیدی را در این راه باز کرد.
دانشیار دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه تهران تصریح کرد: «توسعه اختیارات و مزایای پارک‌ها در قانون برنامه چهارم»، مرحله پنجم تولد و رشد پارک‌های علم و فناوری در کشور است. با تصویب قانون برنامه چهارم در انتهای دولت هشتم، شرکت‌های مستقر در پارک‌ها از مزایای مناطق آزاد برخوردار شدند که این قانون تأثیر قابل توجهی در توسعه و تعمیق توسعه و حرکت پارک‌ها ایفا نمود.
وی «توسعه کمّی و کم رنگ شدن مأموریت اصلی پارک‌ها» را مرحله ششم تولد و رشد پارک‌های علم و فناوری در کشور دانست و گفت: در دولت‌های نهم و دهم، با توسعه کمّی پارک‌ها، تصویب قانون حمایت از شرکت‌های دانش بنیان و تأسیس صندوق شکوفایی و نوآوری، قدم‌های قابل توجهی در توسعه اکوسیستم نوآوری کشور برداشته شد. هرچند عدم تحقق مفاد برنامه چهارم در خصوص حمایت دولت از تحقیقات بخش خصوصی و جایگاه پارک‌های علم و فناوری در این موضوع عملاً موجب شد تا مأموریت اصلی پارک‌ها در اذهان برنامه‌ریزان کشور کم‌رنگ شود. در این زمان عملاً پرچم حمایت و هدایت از ایده پارک‌ها به دوش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی وقت بود و اگر دفتر پژوهش و فناوری سازمان در این مدت دست از حمایت پارک‌ها برمی‌داشت و یا به مأموریت آن‌ها اصرار نمی‌ورزید، شاید امروز چیزی از پارک‌های علمی و فناوری در کشور باقی نمانده بود.
دکتر صدیق دامغانی‌زاده «تولد پارک‌های فناوری سمت بازار» را مرحله هفتم تولد و رشد پارک‌های علم و فناوری در کشور عنوان کرد و یادآور شد: در آغاز دولت یازدهم و با توجه به مشاهده مشکلات موجود برای ارتباط شرکت‌های متولد شده در پارک‌های علم و فناوری کشور برای ارتباط با بازار که همگی به استثنا پارک پردیس ریشه در سمت عرضه علم و فناوری یا وزارت عتف داشتند، ایده تأسیس پارک در وزارتخانه‌های نیرو و ارتباطات و فناوری اطلاعات جوانه زد. در این مسیر، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در انجام اقدامات پیشی گرفته و با کسب مجوز لازم و خرید زمین مناسب پارک فناوری اطلاعات و ارتباطات را از سال ۱۳۹۶ تأسیس کرد.
مشاور وزیر و رئیس پارک فاوا ادامه داد: مأموریت اصلی این پارک وارد نمودن شرکت‌های جوان حوزه ICT به بازارهای ملی و بین‌المللی ، ایجاد شبکه‌ای از پارک‌ها، مراکز رشد و شتاب‌دهنده و حمایت از آن‌ها با هدف کمک به ایجاد شرکت‌های جوان و جذب و حفظ نخبگان در حوزه ICT تعیین شد. در همین دوران و متعاقب اقدامات وزارت ICT، وزارت نفت و جهاد کشاورزی نیز مجوز تأسیس پارک خود را دریافت نمودند. تعریف صحیح کارکرد این پارک‌ها و نقش مکمل آن‌ها نسبت به پارک‌های موجود از دستاوردهای مهم در توسعه و تکمیل سامانه نوآوری ملی محسوب می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به نقش مکمل پارک‌های علم و فناوری در کنار پارک‌های علم و فناوری وزارت عتف تأکید کرد: تقریباً تمام پارک‌های دنیا به استثنای کشور چین، با رویکرد پارک‌های وابسته به وزارت عتف شکل گرفته‌اند. رویکرد کشور چین «جمعیت زیاد، نیروی کار ارزان و جذب صنایع خارجی به داخل» بود؛ بنابراین هدف و مسئله اول، کار کردن در سمت بازار است. لازم به ذکر است که پارک فاوا تکرارکنندۀ پارک‌های وزارت عتف نبوده و مکمل آن‌ها است.
دانشیار دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه تهران با اشاره به سابقه مدیریتی خود در پارک‌های علم و فناوری مختلف کشور، رسالت کلان پارک‌های علم و فناوری را توسعه اقتصادی و تعمیق تکنولوژی شرکت‌ها با هدف افزایش توان رقابت‌پذیری دانست و یادآور شد: بر این اساس پارک‌های علم و فناوری را باید نسل جدیدی از سازمان‌های پژوهشی تلقی نمود که در آن به جای محققین مستخدم دولت، محققین شاغل در بخش خصوصی به انجام تحقیقات مشغول‌اند.