دانشیار پردیس بین‌المللی کیش دانشگاه تهران:
دلیل کم‌رنگ‌بودن نقش طراحان در جامعۀ ما، وجود صنعت مونتاژ و کپی است/ طراحی مشارکتی از رویکردهای جدید در طراحی است/ طراحی در جایگاه اصیل خود با خلق ایده و حل مسئله ارتباط دارد
لطفاً برای اولین سوال، تعریفی از مفهوم «طراحی صنعتی» ارائه دهید. اینکه این مفهوم چه معنا و چه تاریخچه‌ای دارد؟
طراحی صنعتی به معنای طراحی محصولاتی است که به روش صنعتی و به‌صورت تولید انبوه ساخته شوند. برای اینکه این محصولات جذاب و خواستنی باشند، لازم است که هنرمندی آنها را طراحی کند. این موضوع به انقلاب صنعتی برمی‌گردد که وقتی تولید صنعتی جای صنعتگر هنرمند را گرفت، محصولات خشک و بی‌روح شدند. در تولید دستی، صنعتگر هنر خود را حین ساخت به کار می‌بُرد و محصول زیبا و دلپذیر می‌شد. در حالی که در تولید صنعتی چنین نبود و برای رفع این نقیصه، نیاز به کسی بود که قبل از تولید ماشینی محصول را هنرمندانه و سازگار با خواستۀ کاربر طراحی کند و درواقع طراحی صنعتی در همان زمان متولد شد. به‌تدریج نقش طراحان صنعتی در طراحی محصول گسترده‌تر شد و نه‌تنها هنر بلکه مباحث گسترده‌تری شامل شناخت کاربر از جنبه‌های مختلف فیزیکی، فیزیولوژیکی و روانشناختی و همچنین پرداختن به نیازهای آشکار و پنهان کاربر، دوستانه‌بودن محصول، تعاملات بین کاربر و محصول و وجوه فرهنگی کاربر در ارتباط با محصول نیز اضافه شد. در کنار آن، شناخت بازار، جامعه و سیاست‌های آن و مباحث بسیاری دیگر نیز مطرح گردید.
شایان ذکر است که امروزه دانشِ طراحی بسیار گسترده‌تر و متفاوت شده و فقط محدود به مقولۀ محصول نیست، بلکه طراحی خدمات و سیستم اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده و فراگیر شده است. خدماتی مثل اسنپ یا دوچرخه‌های قابل‌استفاده در سطح شهر مثال‌هایی از طراحی خدمات هستند. بدین ترتیب موارد متعددی از جمله تجربۀ کاربر مطرح شده که از مباحث روز طراحی است. به‌علاوه طراحی با رویکردهای متعددی انجام می‌شود که از آن جمله می‌توان به مقولۀ پایداری، حساسیت‌های فرهنگی، طراحی تعاملی، طراحی مشارکتی، طراحی مثبت و طراحی برای شادی اشاره کرد.
در طراحی صنعتی چگونه هنر و صنعت با هم می‌آمیزند؟
یک محصول، خدمت یا سرویس برای اینکه مقبول کاربر باشد و در بازار پر رقابت امروز موفق شود، باید مفید، قابل استفاده و خواستنی باشد. مفید به این معنی که کاری که به جهت انجام آن ساخته شده را درست انجام دهد. قابل استفاده یعنی که با قابلیت‌ها و محدودیت‌های فیزیکی، فیزیولوژیکی و روانشناختی کاربرش انطباق داشته باشد. خواستنی به این معنی که برای کاربر جذاب و جالب باشد. بدین ترتیب در یک محصول یا خدمت یا سیستمی که طراحی می‌شود جنبه‌های متعددی از مسائل کاربردی و مهندسی تا هنری مطرح هستند. کارکرد مناسب با صنعت و روش‌های ساخت و تولید در ارتباط است، حال آنکه جذابیت و خواستنی بودن برای کاربر، نیاز به خلاقیت و هنر دارد. از این رو در طراحی صنعتی هنر و صنعت با هم می‌آمیزند تا کلیۀ جنبه‌ها تأمین شوند.
اصلی‌ترین پژوهش‌های شما در این حوزه به چه می‌پردازند و از چه اهمیتی برخوردارند؟
حوزۀ تخصصی من سلامت و به‌زیستی یا نیک‌بودی است و به طراحی برای کودکان نیز بسیار علاقمندم و در این زمینه کتاب نوشته‌ام. چراکه کودکان تأثیرپذیرترین قشر جامعه‌اند و هر موضوعی که در این قشر نهادینه شود، در جامعه شکل می‌گیرد. اعتقاد من این است که برای رسیدن به جامعه‌ای سالم و شاداب لازم است که عادات صحیح در کودکان نهادینه شود. برای این کار می‌توان از طراحی بازی کمک گرفت؛ زیرا کودکان در بازی یاد می‌گیرند، الگو می‌گیرند و تجربه می‌کنند. متأسفانه امروزه بازی‌ها، کودکان را به خشونت، کشتن، جنگ، تخریب، برتری‌طلبی، خودخواهی و بسیاری صفات ناپسند دیگر تشویق می‌کنند. حال آنکه می‌توان ارزش‌های انسانی همچون کار گروهی، بخشش، گذشت، جوانمردی، انسانیت، شفقت، مهربانی، کمک به دیگران و بسیاری از دیگر ارزش‌های والا را از طریق بازی به کودکان آموزش داد. همچنین می‌توان عاداتی همچون رعایت احترام به کرۀ زمین و محیط‌زیست، اهمیت به تفکیک زباله و پسماند، صرفه‌جویی و استفادۀ بهینه از انرژی را از کودکی از طریق طراحی محصول، خدمات، بازی و… در کودکان ایجاد کرد.
مباحث نظری این حوزه کجا به کمک بخش‌های عملیاتی آن می‌آیند؟ به طور مثال یا مصداقی بفرمائید که نظریه‌ها چه استفاده یا کاربردی در طراحی صنعتی دارند؟
طراحی همیشه براساس مباحث نظری شکل می‌گیرد. یعنی طراح برای طراحی‌کردن نیاز به مطالعه و شناخت نظری دارد که تحت عنوان شناخت مسئله از آن نام برده می‌شود و بعد وارد فضای راه حل می‌شود. شناخت مسئله شامل مطالعه دربارۀ رویکرد طراحی و روش‌ها و ابزارهای مرتبط است که معمولاً شناخت کاربر یا گروه هدف و دیگر گروه‌های درگیر، بازار، روش‌های ساخت و تولید و مسائل بسیار دیگری را نیز شامل می‌شود. به‌طور مثال اگر در مبحث نظری رویکرد طراحی برای فرهنگ مدنظر باشد، طراح به مطالعۀ نظری در این حیطه مشغول شده و روش‌ها و ابزارهای مرتبط با آن را مطالعه می‌کند و ممکن است به کارت‌های «عبور از شکاف‌های فرهنگی» که پروفسور انمیک ون بویین آنها را طراحی کرده برخورد کند و آنها را مبنای طراحی قرار دهد و ایده‌دهی و ارائۀ راه‌حل طراحی بر اساس این اطلاعات صورت گیرد.
نقش دانشگاه در پیشبرد پروژه‌های طراحی صنعتی چگونه است؟
دانشگاه بستر آموزش و پژوهش است، طبیعتاً دانشجویان در دانشگاه می‌آموزند و در مقاطع تحصیلات تکمیلی به کمک اساتید به پژوهش و انجام پروژه‌های متعدد می‌پردازند. مطلوب آن است که دانشگاه با صنعت در ارتباط باشد و دانشجویان بتوانند آموخته‌هایشان را همزمان در صنعت به کار گیرند و رشد کنند. متأسفانه علی¬رغم تلاش‌های بسیار، هنوز ارتباط جدی و منسجمی بین دانشگاه و صنعت وجود ندارد و طی چندین دهۀ گذشته، فقط ارتباطات محدود و موردی وجود داشته‌اند که علی‌رغم با ارزش بودن کافی نمی‌باشند.
به طور مشخص جایگاه رشتۀ طراحی صنعتی در دانشگاه تهران چگونه است؟
رشته طراحی صنعتی از دهۀ چهل به‌عنوان یک گرایش از رشتۀ هنرهای تجسمی در دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران دایر بود. پس از انقلاب فرهنگی این رشته به صورت مستقل در سال ۱۳۶۲ از کنکور ریاضی و سپس از سال ۱۳۶۳ به بعد، از کنکور هنر دانشجو پذیرفت. بعداً به تدریج رشته گسترش پیدا کرد و در دانشگاه علم و صنعت، هنر، الزهرا و دیگر دانشگاه‌ها نیز دایر شد. دورۀ کارشناسی ارشد این رشته در دانشگاه تهران از سال ۱۳۷۲ تأسیس شد و پس از چند سال در سایر دانشگاه‌ها نیز راه‌اندازی شد. پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران به‌عنوان زادگاه این رشته و دانشگاه مادر، بستر اصلی این رشته است و هر ساله باهوش-ترین و بهترین دانشجویان کشور با رتبه‌های تک‌رقمی و دورقمی به آن راه می‌یابند که سرمایه‌های بسیار باارزشی هستند. در سال ۱۳۸۶ همزمان با راه‌اندازی پردیس بین‌المللی کیش، مقطع کارشناسی طراحی صنعتی در این پردیس دانشگاه تهران دایر شد و جز اولین چهار رشته‌ای بود که کار پردیس با آنها آغاز شد. پس از چند سال با راه‌اندازی پردیس البرز در دانشگاه تهران، این رشته در آنجا نیز دایر شد. وجود سه گروه طراحی صنعتی در دانشگاه تهران، حاکی از اهمیت این رشته در سطح دانشگاه است.
ما در گروه طراحی صنعتی پردیس بین‌المللی کیش، به کیفیت آموزش و پژوهش خیلی اهمیت می‌دهیم و تمام سعی و تلاشمان بر این است که دانشجویانی توانمند و آگاه به دانش روز تربیت کنیم. از این رو، نه‌تنها از همکاری با اساتید برجستۀ داخلی بهره می‌بریم، بلکه از اساتید خارجی دانشگاه‌های مطرح و سطح بالای دنیا نیز کمک می‌گیریم و این وجه تمایز گروه ما با دیگر گروه‌های طراحی صنعتی ایران است. در حال حاضر طراحی صنعتی در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در پردیس کیش دایر است. دورۀ دکتری از سال گذشته همزمان با پردیس هنرهای زیبا شروع شد. این دوره به زبان انگلیسی و با حضور اساتید خارجی برگزار می‌شود و از کیفیت بسیار خوبی در سطح بین‌المللی برخوردار است.
به منظور تقویت بنیۀ علمی این رشته، یک نشریۀ بین‌المللی نیز تأسیس شده و تا کنون دو شمارۀ آن به چاپ رسیده که حاوی مقالات اساتید بین‌المللی از سراسر دنیاست. این نشریه اولین نشریۀ علمی در زمینه طراحی صنعتی در ایران است و به زبان انگلیسی چاپ می‌شود.
رشتۀ شما شاید تنها رشتۀ صنعتی‌ای باشد که ارتباط عمیق و مؤثری با فرهنگ نیز دارد. در این نقطه، اصول علمی با فرهنگ و سلیقۀ مردم چگونه گره می‌خورند؟
در نظرگرفتن حساسیت‌های فرهنگی در طراحی به اندازه‌ای مهم است که امروزه طراحی برای فرهنگ یکی از رویکردهای طراحی به شمار می‌رود و در دانشگاه‌های معتبر دنیا از جمله دانشگاه دلفت هلند به‌صورت بسیار جدی روی این مقوله کار می‌شود. طبق نظریۀ هافستد، محقق هلندی، فرهنگ لایه‌های متعددی از سطحی تا عمیق دارد که شامل نمادها، شخصیت‌ها و قهرمانان، مراسم و مناسک و نهایتاً باورها و ارزش‌هاست. شناخت و لحاظ‌کردن فرهنگ یک جامعه و لایه‌های مختلف آن از این نظر اهمیت دارد که باعث استفادۀ راحت‌تر، خوشایندتر و مناسب‌تر محصول یا خدمت طراحی‌شده، می‌شود.
با توجه به اهمیت افکار عمومی و نیز جامعه، مردم به‌طور مشخص کجای این فرایند ایستاده‌اند و نقش آنها چیست؟
طراحی برای مردم و براساس نیاز مردم است. طراحی اصولی و علمی براساس تحقیقات عمیق صورت می-پذیرد که کاربر را از همۀ جهات مطالعه می‌کند و با این کار آنچه برای کاربر طراحی می‌شود، براساس نیاز واقعی اوست؛ نه خواست و سلیقۀ طراح. به همین جهت امروزه روش‌ها و ابزارهای متعددی برای شناخت کاربر درست شده که به کمک محققان و طراحان می‌آیند. طراحی مشارکتی نیز یکی از رویکردهای طراحی است که سعی دارد با درگیرکردن کلیۀ گروه‌های ذی‌نفع شامل کاربران نهایی، شهروندان، مشتریان، سازندگان و… در روند طراحی از کارآیی نتیجه و پوشش کلیۀ نیازهای آنها، اطمینان حاصل کند.
نقش و کاربرد طراحی صنعتی در بخش صنعت چگونه است؟ مثال کاربردی‌اش چیست؟
قطعاً طراحی صنعتی نقش بسیار پررنگی در صنعت دارد، چرا که تولید هر محصول جدید براساس طرحی صورت می‌گیرد که لزوماً باید توسط یک طراح متخصص و دوره دیده طراحی شود. دلیل کم‌رنگ‌بودن نقش طراحان در جامعۀ ما، وجود صنعت مونتاژ و کپی است. وقتی صنعت، قطعات آماده وارد کرده و آنها را در کشور مونتاژ می‌کند یا از طرح‌های کشورهای دیگر به صورت مهندسی معکوس کپی می‌کند، نیازی به طراح نیست. معدود کارخانجات و شرکت‌هایی که دنبال نوآوری و طرح‌هایی منطبق با فرهنگ و سلیقۀ داخلی هستند، از وجود طراحان صنعتی استفاده می‌کنند. خوشبختانه دانشجویان در دوران تحصیل با مقوله‌های بسیاری آشنا می‌شوند و مهارت‌های زیادی یاد می‌گیرند و آن‌هایی که خلاق و علاقمند هستند، در زمینه‌های مختلف توانمند شده و می‌توانند جای خود را به خوبی در زندگی حرفه‌ای‌شان باز کنند. به طور مثال در سال-های اخیر فارغ‌التحصیلان و حتی دانشجویان این رشته در طراحی خدمات، رابط کاربری، طراحی وب و ایجاد استارت‌آپ در هریک از این زمینه‌ها خوش می‌درخشند.
اگر ممکن است دربارۀ فارغ‌التحصیلان بیشتر توضیح دهید. به‌طور مشخص زمینه‌های فعالیت و کاری فارغ‌التحصیلان این رشته کجاست؟
باتوجه به گستردگی زمینه‌های طراحی و مهارت‌هایی که فارغ‌التحصیلان این رشته در دانشگاه کسب می-کنند، می‌توانند فعالیت‌های کاری متعددی انجام دهند. همان طور که گفتم، طراحی خدمات، سیستم، رابط کاربری و طراحی وب از کارهایی است که امروزه بازار بسیار خوبی دارد. تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان این رشته در طراحی خدماتی مثل اسنپ و دیجی‌کالا مشغول‌اند. به‌علاوه فارغ‌التحصیلانی که علاقمند به مقولۀ ساخت و تولید هستند بعضاً کارگاه‌های خود را دارند و به طراحی و تولید مبلمان، کابینت آشپزخانه و محصولاتی از این دست مشغول‌اند. تعداد زیادی هم در زمینۀ طراحی جواهرات کار می‌کنند و بسیار موفق هستند. باتوجه به اینکه رشتۀ طراحی جواهرات به صورت آکادمیک در ایران وجود نداشت و فقط در چند سال اخیر در دانشگاه پارس دایر شده، دانشجویانی که به طراحی جواهرات علاقمندند با پیوستن به طراحی صنعتی و یاد گرفتن اصول طراحی در زمینۀ طراحی جواهرات فعالیت می‌کنند.
به نظر شما به‌عنوان کارشناس و متخصص، مهمترین چالش‌ها و فرصت‌هایی که در زمینۀ توسعۀ «طراحی صنعتی» وجود دارد، چیست؟
فارغ‌التحصیلان خلاق و موفق این رشته فرصت‌های توسعۀ رشته را ایجاد می‌کنند. به همین دلیل در پردیس کیش تأکید ما بر روی اجرای دورۀ دکتری با کیفیت بالا و در سطح بین‌المللی است. اگر فارغ‌التحصیلان برجسته در سطح دانشگاه‌های کشور به تربیت دانشجویان بپردازند، قطعاً سطح علمی رشته ارتقا خواهد یافت. همین ¬طور ارتباطات بین‌المللی و وجود ژورنال‌های بین‌المللی می‌توانند تأثیر به‌سزایی داشته باشند.
چالش‌های رشته عمدتاً به مشکلات اقتصادی و عدم امکان تبادلات اقتصادی با کشورهای دیگر، محدودیت‌های صنعتی، عدم ارتباط صنعت و دانشگاه و مواردی از این دست است.
حال اگر بخواهیم مقایسه‌ای عمل کنیم، جایگاه «طراحی صنعتی» در ایران در مقایسه با دیگر کشورها چگونه است؟
طراحی صنعتی در ایران درواقع جایگزین طراحی یا دیزاین است و با وجود اینکه یک رشته است، زمینه‌های زیادی که در دنیا تحت عنوان دیزاین آموزش داده می‌شوند را پوشش می‌دهد. امروزه در دنیا کمتر به رشتۀ طراحی صنعتی برمی‌خوریم. همان طور که قبلاً عرض کردم زمینه‌های طراحی گسترده شده و از تولید محصول صنعتی بسیار فراتر رفته، ازاین‌رو دیزاین یا همان طراحی نامیده می‌شود.
در کشورهای توسعه‌یافته، طراحی از جایگاه برجسته‌ای برخوردار است چون با خلق ایده و حل مسئله ارتباط دارد. علاوه بر این که دانشگاه‌ها، لابراتورهای مجهز و امکانات پیشرفته دارند و امکانات وسیعی در اختیار دانشجویان قرار می‌دهند، اکثراً به کارخانجات و شرکت‌ها وصل هستند و امکان تجربۀ عملی کارها و انجام پروژه‌های واقعی را برای دانشجویان مهیا می‌کنند.
در پایان، توصیه‌ها و پیشنهاداتتان برای ارتقا جایگاه این حوزه در کشور چیست؟
- استفاده از اساتید برجستۀ بین‌المللی برای بالا‌بردن سطح علمی دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی و تربیت اساتید با سواد برای تدریس در دانشگاه‌ها؛
- فراهم‌کردن امکانات پیشرفته شامل کارگاه‌ها، لابراتوارها (دیزاین لب)، فضاهای آموزشی و غیره؛
- تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه؛
- ایجاد ارتباطات بین‌المللی بیشتر و گسترده‌تر.
نظر شما :