ساختار سنی جمعیت، عامل کلیدی مرگ‌های کرونایی است / کرونا باعث کاهش ۴۰ درصدی آمار ازدواج در فروردین و اردیبهشت شد / برخلاف مرگ‌ومیر، تأثیر کرونا بر باروری با تأخیر اتفاق می‌افتد / آمارها نشان از کاهش ۱۰ درصدی موالید در کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته دارد

با توجه به اهمیت این موضوع، مینا راستی، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم ارتباطات دانشگاه تهران، با دکتر رسول صادقی، دانشیار جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران و رئیس مؤسسه مطالعات جمعیتی کشور در ارتباط با تأثیر کرونا بر مسائل جمعیتی به گفت‌وگو نشسته است که در ادامه می‌خوانید.

پاندمی کرونا نابرابری‌های اجتماعی و جمعیتی در حوزه سلامت را برجسته کرد
دکتر صادقی با بیان اینکه پاندمی کرونا علاوه بر چالش‌های متعدد اقتصادی و اجتماعی، اهمیت نابرابری‌های اجتماعی و جمعیتی در حوزه سلامت را بیش از پیش برجسته ساخته است، گفت: این ویروس هر چند مسئله‌ای جهانی است اما با واکنش‌های ملی و محلی همراه بوده و مهم‌تر از آنکه صرفاً یک مسئلۀ بهداشتی و پزشکی باشد، مسئلۀ اجتماعیِ برآمده از موقعیت‌ها و شرایط ساختاری با پیامدهای متعدد و پیچیدۀ اجتماعی است.
رئیس مؤسسه مطالعات جمعیتی کشور ادامه داد: ساختارهای سنی و ترکیب‌های جمعیتی، فقر و نابرابری اجتماعی نه تنها ریسک ابتلاء و سرایت این ویروس را افزایش داده، بلکه خود نیز متأثر از آن، گسترده‌تر و شدیدتر خواهند شد.

ساختار سنی جمعیت، عامل کلیدی مرگ‌های پاندمی کرونا است
دانشیار جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران یادآور شد: تفاوت‌های ابتلاء و مرگ پاندمی کرونا در مناطق و در میان زیرگروه‌های مختلف جمعیتی و اجتماعی را می‌توان تا حدود زیادی توسط عوامل و نیروهای جمعیت‌شناختی تبیین کرد و نابرابری‌های فضایی و اجتماعی کووید -۱۹ تا حدود زیادی به ویژگی‌ها و مشخصه‌های جمعیتی بر می‌گردد. ساختار سنی جمعیت، تعیین‌کنندۀ مهم و کلیدیِ شیوع ابتلاء و مرگ‌های پاندمی کرونا است.
وی تصریح کرد: با توجه به سیستم ایمنی ضعیف‌تر و شیوع بالای بیماری‌های مزمنِ قلبی-عروقی، ریوی و دیابت در سنین سالمندی، تلفات انسانی این ویروس در گروه سالمندان بیشتر از سایر سنین است. از این رو، کشورهای با ساختار سنی سالخورده نظیر ایتالیا (با میانه سنی ۴۷ سال و ۲۳ درصد جمعیت سالمند)، در مقایسه با کشورهایی با ساختار سنی جوان، بیشترین میزان‌های مرگ ناشی از کووید -۱۹ را تجربه می‎‌کنند.

تراکم جمعیت و مهاجرت‌ها در پاندمی کرونا تأثیرگذار است
صادقی علاوه بر ساختار سنی، تراکم جمعیت در سطوح خانوار، محله و شهر را بر شیوع این ویروس اثرگذار عنوان کرد و گفت: در مناطقی که تراکم جمعیتی بالاست، شیوع و تلفات کرونا بیشتر است. بر اساس مطالعات صورت گرفته، در مناطقی با تراکم جمعیتی بالا، ترکیب جمعیتیِ عمدتاً مهاجر، سالمند و شاغل در بخش خدمات، میزان ابتلاء به کووید -۱۹ بیشتر است. همچنین مهاجرت‌ها و جابه‌جایی‌های جمعیتی نیز یکی دیگر از عوامل اصلی شیوع و گسترش پاندمی کرونا است؛ چرا که کووید -۱۹ از منشأ آن در ووهان چین بر اثر مهاجرت و جابه‌جایی‌های جمعیتی تقریباً به تمام کشورهای جهان سرایت پیدا کرد.

پیامدهای جمعیت‌شناختی پاندمی کرونا بستگی به میزان شیوع و طول مدت آن دارد
رئیس مؤسسه مطالعات جمعیتی کشور پیامدهای جمعیت‌شناختی کوتاه‌مدت و بلندمدت پاندمی کرونا را وابسته به میزان شیوع و طول مدت آن عنوان کرد و گفت: امروزه کووید -۱۹ توسط سازمان بهداشت جهانی به عنوان یکی از علت‌های مرگ مطرح شده و کشورها، ملزم به ثبت آن در فهرست علل مرگ هستند. به طور کلی برآورد می‌شود که میزان مرگ‌ومیر برای گروه‌های مختلف سنی به ویژه برای سالمندان در مقایسه با سال قبل افزایش یابد و در مقابل، شاخص امید زندگی کمتر شود.
وی ادامه داد: برخلاف مرگ‌ومیر، تأثیر پاندمی کرونا بر باروری با تأخیر اتفاق می‌افتد و معمولاً اثر آن نیز کاهشی است. میزان‌های مقطعی باروری در بستر شوک و عدم اطمینان‌های اقتصادی و نرخ‌های بالای بیکاری و همچنین ترس از مراجعه به مراکز بهداشتی کاهش می‌یابد.

اولین تأثیر کووید -۱۹ بر ایران افزایش مرگ‌ومیر بوده است
رسول صادقی اولین و مشخص‌ترین تأثیر کووید -۱۹ بر کشور ما را افزایش مرگ‌ومیر دانست و گفت: بر اساس آمارهای رسمی از زمان شروع کووید -۱۹ تا به امروز، حدود ۵۵ هزار فوتی ثبت شده که میانگین سنی آن‌ها عمدتاً ۵۰ سال است. به عبارت دیگر بیشتر افرادی که جان خود را از دست داده‌اند، سالمند بودند.
وی ادامه داد: مقایسۀ میزان مرگ‌و‌میرهای ناشی از کووید -۱۹ با سال گذشته نشان می‌دهد که تعداد مرگ‌ها حدود ۲۰ درصد افزایش داشته که در مناطق شهری بیشتر از مناطق روستایی بوده است. یعنی مناطق شهری حدود ۲۵ درصد و مناطق روستایی حدود ۱۴ درصد شاهد افزایش تعداد مرگ‌های ثبت شده بوده‌اند.
دانشیار جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران در پاسخ به این سوال که آیا آماری در زمینه تأثیر کرونا بر امید زندگی در ایران وجود دارد یا خیر، عنوان کرد: چون تأثیرات کووید- ۱۹ بر روی سنین بالا بوده، نمی‌تواند چندان بر امید زندگی کاهش ایجاد کند. اما اگر بر روی کودکان و جوانان تأثیرگذار بود، می‌توانست امید زندگی را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. برآورد خام ما حدود نیم تا یک سال را نشان می‌دهد. اما برای دریافت آمار دقیق باید صبر کنیم تا سال تمام شود و با استخراج «الگوی سنی مرگ» و انجام محاسبات، مشخص شود که ویروس کرونا تا چه میزان بر امید زندگی در کشور اثرات کاهشی داشته است.

ویروس کرونا سبب شده تا رفتارهای باروری افراد تغییر کند
رئیس مؤسسه مطالعات جمعیتی کشور با اشاره به کاهش باروری و فرزندآوری در کشور عنوان کرد: متأسفانه پاندمی کووید -۱۹ به طرز قابل توجهی موضوع باروری و فرزندآوری را تحت تأثیر قرار داده و سبب شده تا رفتارهای باروری افراد تغییر کند که نتیجه آن، کاهش فرزندآوری در کشور است. از سوی دیگر، با توجه به وجود تحریم‌ها و افزایش بیکاری، جامعه ما با مشکلات اقتصادی متعددی روبرو است که کووید -۱۹ شدت آن‌ها را بیشتر کرده است.
وی ادامه داد: تمامی این موارد به اضافه نگرانی‌هایی که از مراجعه به مراکز بهداشتی ایجاد شده است، سبب می‌شود تا افراد، فرزندآوری خود را به تأخیر بیاندازند. به این معنا که اگر فردی تصمیم داشت تا صاحب فرزند شود، این فرزند را امسال نخواهد داشت و به عبارت دیگر تأثیر کووید -۱۹ بر باروری با یک وقفه ۸ یا ۹ ماهه خواهد بود. آمارهای موجود نشان می‌دهد که در ایران ۱۰ درصد موالید نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش داشته که باز هم این کاهش در مناطق شهری (۱۵ درصد) نسبت به مناطق روستایی (۵ درصد) بیشتر بوده است.

شیوع ویروس کرونا بر تنش‌ها و فشارهای روحی-روانی خانواده‌ها دامن زده است
رسول صادقی ادامه داد: این موضوع حتی بر میزان ازدواج‌ها هم تأثیر منفی داشت. خصوصاً که در دوران قرنطینه به دلیل تعطیلی مراکز ثبت ازدواج و تالارها، ازدواج‌ها با کاهش ۴۰ درصدی در فروردین و اردیبهشت مواجه شد. اگرچه که بعداً این کاهش جبران شده است.
دانشیار جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران عنوان کرد: شیوع ویروس کرونا در این مدت به نوعی زندگی خانواده‌ها را هم تحت تأثیر قرار داد. در بحث روابط درون خانواده به دلیل همان بحران و شرایط اقتصادی که کووید -۱۹ ایجاد کرد، بر تنش‌ها و فشارهای روحی-روانی خانواده‌ها دامن زد.
صادقی به نقل از مدیرکل اداره مشاوره و روان‌شناسی بهزیستی گفت: حتی میزان تماس‌های زوجین به دلیل اختلاف‌های خانوادگی در دوران قرنطینه و کرونا با مراکز مشاوره سه برابر شده که البته این شرایط در کشورهای دیگر از جمله استرالیا، نیوزلند، چین، و ترکیه هم مشاهده شده است. بنابراین کووید -۱۹ از یک سو میزان مرگ‌ومیر را افزایش داده، باروری را کم کرده و از طرف دیگر طلاق‌ها افزایش یافته و ازدواج‌ها کمتر شده است. همه این عوامل می‌تواند اثرات منفی بر روی رشد جمعیت کشور داشته باشد.

متأسفانه سیاست‌گذاری در زمینه حمایت از خانواده‌ها وجود ندارد
وی در پاسخ به وجود بسته‌های حمایتی-معیشتی از خانواده‌ها تصریح کرد: متأسفانه در زمینه بسته‌های حمایتی، سیاست‌گذاری‌های خوبی انجام نشده و چیزی تحت عنوان بسته‌های حمایتی از خانواده‌ها مخصوصاً برای خانواده‌های جوان که مشوق‌های مالی برای فرزندآوری یا ازدواج داشته باشند، نداشتیم که خود این امر هم به طور قطع، سیر کاهشی باروری یا اثرات منفی بر رشد جمعیت را بیشتر می‌کند. بنابراین پاندمی کووید -۱۹ در شرایطی که حمایت‌های اجتماعی و حمایت‌هایی که در قالب سیاست‌های دوست‌دار خانواده وجود نداشته باشد، می‌تواند پیامدهای بیشتری داشته باشد و به نوعی باروری و رشد جمعیتی کشور را کاهش دهد.
دانشیار جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران برای خروج کشورها از چنین وضعیتی تأکید کرد: پیشنهادها در این زمینه می‌تواند در راستای حمایت از خانواده‌ها باشد تا علاوه بر کمک به مردم، شاهد کاهش پیامدهای اجتماعی باشیم. البته پیشنهادهایی در این زمینه داده شده مانند وجود بسته‌های حمایتی برای ازدواج و فرزندآوری‌ها که به آن اشاره شد و اطمینان دادن به افراد برای مراجعه به مراکز باروری مبنی بر اینکه این مراکز به لحاظ بهداشتی برای آنان امن و عاری از خطر است.

احتمالاً در دوران پساکرونا میزان مهاجرت‌ها به دلایل معیشتی افزایش خواهد داشت
رئیس مؤسسه مطالعات جمعیتی کشور روند مهاجرت در بستر کووید -۱۹ را در کوتاه مدت کاهشی دانست و گفت: مهاجرت‌های داخلی و بین‌المللی با توجه به ممنوعیت و محدودیت‌ها، بسته شدن مرزها، بازنگری در قوانین مهاجرت ی کاهش می‌یابد. در حال حاضر، حدود ۷۰ کشور در جهان، محدودیت‌ها و اقدامات سختگیرانه‌ای را در زمینه مهاجرت و مهاجران اعمال کرده‌اند. حتی بسیاری از کشورها (از جمله ایران) محدودیت‌هایی برای مهاجرت و جابه‌جایی‌های داخلی نیز اعمال کرده‌اند و افرادی که از این محدودیت‌ها و مقررات سرپیچی کنند، جریمه خواهند شد. البته، انتظار می‌رود در دوران پساکرونا مهاجرت‌های داخلی و مهاجرت‌های بین‌المللی به دلایل معیشتی و اقتصادی افزایش قابل توجهی پیدا کنند.
صادقی یادآور شد: به طور خلاصه، مسائل و چالش‌های برآمده از پاندمی کرونا نه تنها به سیستم مراقبت‌های بهداشتی بستگی دارد، بلکه به ساختارهای سنی، توزیع و جابه‌جایی‌های جمعیتی، فقر و اشکال مختلف نابرابری و همچنین رفتارهای اجتماعی مردم نظیر تاب‌آوری، تبعیت از قرنطینه و دستورالعمل‌های بهداشتی و… نیز وابسته است.

بعد از پایان کووید -۱۹ شاهد یک موج عظیم مهاجرتی خواهیم بود
رسول صادقی در پاسخ به این سوال که آیا آماری در زمینه تأثیر کرونا بر روندهای مهاجرتی در ایران وجود دارد یا خیر، خاطرنشان کرد: کووید -۱۹ خودش با مهاجرت و جابه‌جایی‌ها گسترش پیدا کرد و به یک پاندمی عالم‌گیر تبدیل شد. در ایران هم شهرهایی مانند قم، تهران و استان‌های شمالی که جابه‌جایی‌ها در آن بیشتر بود، این ویروس گسترش زیادی داشت. در مورد مهاجرت‌های بین‌المللی فعلاً به‌طور موقتی با کاهش مواجه هستیم اما بعد از پایان ماجرای کووید- ۱۹ و باز شدن مرزها، شاهد یک موج مهاجرتی خواهیم بود.
دانشیار جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران و رئیس مؤسسه مطالعات جمعیتی کشور در پایان خاطرنشان کرد: عوامل و نیروهای جمعیت‌شناختی نه تنها تبیین‌کنندۀ تفاوت‌ها در ابتلاء و مرگ کووید ۱۹ هستند، بلکه در مقابل، خود نیز به شدت از آن متأثر هستند. شیوع ویروس کرونا، اقتصادهای ناپایدار را ناپایدارتر، کارگاه‌ها و کارگران دستمزدی را تعطیل، ناامنی شغلی را بیشتر، نابرابری اجتماعی را گسترده‌تر و میزان‌های فقر و بیکاری را افزایش خواهد داد. سالمندان، زنان سرپرست خانوار، مهاجران و فقرای حاشیه شهری از جمله گروه‌های آسیب‌پذیر اجتماعی هستند که در این شرایط نه تنها وضعیت اقتصادی‌شان بدتر شده، بلکه امکانات و دسترسی محدودتری نیز به سیستم‌های بهداشتی و مراقبتی دارند.