گرامی باد هشتم خرداد ماه، سالروز تصویب قانون تأسیس دانشگاه تهران

تصویب قانون تأسیس دانشگاه تهران در هشتم خرداد ۱۳۱۳، نقطه عطفی در تاریخ علم و فناوری ایران است. روزی که حرکتی نوین در این مرز و بوم آغاز شد تا تحولات بزرگ و بی‌شماری را در سپهر علم و فرهنگ این سرزمین رقم بزند.

مرور سالانه این تحول مبارک، بزرگداشت تولد دانشگاهی کهن است که نسل‌های پرورش یافته در آن همواره مبدأ و منشأ حرکت‌های عظیم علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی این سرزمین سرافراز بوده است.

سال ۱۳۱۲ بود که اندیشه تأسیس مرکزی که جامع همه یا اغلب مدارس عالیه باشد، عملی شد و مجلس شورای ملی قانون تأسیس دانشگاه را به عنوان اولین نهاد نوین آموزشی در کشور مشتمل بر ۲۹ ماده و ۸ تبصره در جلسه مورخ سه شنبه ۸ خرداد ۱۳۱۳ تصویب کرد و برگی زرین در تاریخ تأسیس نهادهای آموزشی در ایران ورق خورد و این بار قانون مزبور سرآغاز تأسیس نهادهای نوین آموزشی در تاریخ این مرز و بوم شد.

نخستین بار پیشنهاد بنیان نهادن این مرکز را دکتر سنک، نماینده مجلس شورای ملی، در ۱۳۰۵ هجری خورشیدی مطرح کرد اما از این پیشنهاد استقبالی نشد. وزیر دربار وقت، عبدالحسین تیمورتاش، دکتر عیسی صدیق (صدیق اعلم) را مأمور کرد به ایالات متحده آمریکا سفر کند و پس از مطالعه در «تأسیسات علمی دنیای جدید»، طرحی برای تأسیس دانشگاه در کشور به دولت تقدیم نماید. به همین علت برخی منابع، زحمات اولیه تأسیس دانشگاه تهران را به وی نسبت داده‌اند.

کلیات طرح تأسیس دانشگاه تهران از سال ۱۳۰۷ توسط جمعی از فرهیختگان آن زمان به آقای علی اصغر حکمت پیشنهاد شد. علی اصغر حکمت، وزیر معارف وقت، طرح تفصیلی تأسیس دانشگاه تهران را در سال ۱۳۱۰ تهیه و به وزیر فرهنگ تقدیم کرد و با تلاش‌ها و مذاکرات وی با نمایندگان مجلس، این طرح در اسفند ۱۳۱۲ به مجلس شورای ملی پیشنهاد شد و پس از دو ماه بررسی و مطالعه در کمیسیون معارف پارلمان سرانجام قانون تأسیس دانشگاه تهران در هشتم خرداد ۱۳۱۳ از تصویب مجلس شورای ملی گذشت.

به موجب این قانون از ادغام مدارس عالی آن زمان از قبیل دارالفنون، دارالمعلمین عالی، مدرسه حقوق و علوم سیاسی، مدرسه فلاحت و مدرسه عالی طب، دانشگاه تهران تشکیل و اجزا مختلف آن به سرعت ایجاد شد. با تخصیص بودجه اولیه‌ای به میزان ۲۵۰/۰۰۰ تومان به وزارت معارف اجازه دادند تا زمین مناسبی برای تأسیس دانشگاه بیابد و ساختمان آن را در اسرع وقت پدید آورد. علی اصغر حکمت، مسئول اجرای طرح تأسیس دانشگاه تهران، با کمک و مشاوره «آندره گدار»، معمار چیره‌دست فرانسوی که در آن روزگار به عنوان مهندس در خدمت وزارت معارف بود پس از جست وجوی بسیار در میان ابنیه، باغ‌ها و زمین‌های فراوان آن روز اطراف تهران، باغ جلالیه را برای احداث دانشگاه برگزید.

باغ جلالیه در شمال تهران آن‌روز مابین قریه امیرآباد و خندق شمالی تهران قرار داشت. این باغ زیبا که پوشیده از درختان کهنسال مثمر و غیرمثمر بود، در حدود ۱۳۰۰ ه.ق. در واپسین سال‌های حکومت ناصرالدین شاه قاجار به فرمان شاهزاده‌ای به نام جلال‌الدوله بنا یافته بود. به هر حال باغ جلالیه از قرار متری ۵ ریال و جمعاً به مبلغ ۱۰۰,۰۰۰ تومان خریداری شد و آندره گدار به سرعت مأمور تعیین حدود، نرده‌گذاری، طراحی و اجرای عملیات ساختمانی در آن شد.

سرانجام مراسم افتتاح دانشگاه تهران، ۱۵ بهمن سال ۱۳۱۳، با شش شعبه: طب، فنی، علوم، علوم معقول و منقول، ادبیات و حقوق در تالار تشریح دانشکده طب (نخستین بنای دانشگاه تهران) برگزار شد و لوح یادبود تأسیس دانشگاه، با حضور مقامات دولتی در محلی که اکنون پلکان جنوبی دانشکده پزشکی است، نصب شد. پس از حدود یک ماه و نیم از برگزاری این مراسم، در روز جمعه ۲۴ اسفند، دانشگاه تهران با حضور دانشجویان و مسئولان، به طور رسمی گشایش یافت و فعالیت‌های آموزشی آن آغاز شد.

سالروز تصویب قانون تأسیس دانشگاه تهران بهانه‌ای است برای پاسداشت تلاش‌های ارزشمند بنیان‌گذاران این نهاد آموزشی ایران امروز که نقشی بی‌بدیل در توسعۀ علمی، اجتماعی و فرهنگی این کشور کهن‌تر از تاریخ دارد.

هشت دهه عمر باعزت نه‌تنها گرد پیری بر وجود این نماد ارزشمند ملی ننشانده است، بلکه با تغییر و تحولات همیشگی و همراهی با نوین‌ترین حرکت‌های علمی جهان، همواره چشم ره‌پویان علم و فناوری کشور به دانشگاه تهران به عنوان پیشگام علم در ایران دوخته است.

نخست بودن دانشگاه تهران، تنها تاریخ تأسیس نیست بلکه صدرنشینی آن در رتبه‌بندی‌های گوناگون بین‌المللی دلیلی روشن برای این جایگاه رفیع است. نام «نماد آموزش عالی کشور»، مانند چراغی پرنور و همواره در صدر، روشنایی‌بخش فهرست دانشگاه‌های برتر ایران زمین در این نظام‌های سنجش اعتبار بوده است و همچنان با تلاش و نوآوری نخبگان و فرهیختگان آن، این اعتبار افزون خواهد شد.

نامت سپیده‌دمی است که بر پیشانی آسمان می‌گذرد

متبرک باد نام تو!