ضرورت تنظیم کدها و استانداردهای رفتاری برای تدوین منشور اخلاقی تعامل استاد - دانشجو | بیشتر مدافع اخلاق نهادینه‌شده در روابط استاد و دانشجو هستیم تا اخلاق تاکتیکی و اجباری | مبنای تغییر ساختار پژوهش و فناوری در دانشگاه تهران تشریح شد

به گزارش روابط عمومی دانشگاه تهران، دکتر سید محمد مقیمی، رئیس دانشگاه تهران امروز دوشنبه ۲۱ آذر ماه در سی‌ویکمین جشنواره پژوهش و فناوری دانشگاه تهران در تالار فردوسی دانشگاه تهران، حوزه پژوهش را مرزگستر نهاد علم دانست و گفت: محققان و پژوهشگران به عنوان مرزگستران دانشگاه که به عنوان کنشگر فعال بین محیط دانشگاه و اطراف آن ایفای نقش می‌کنند، می‌توانند خدمات زیادی را هم به کارکردهای درونی دانشگاه ارائه دهند و هم در خدمت جامعه باشند.
رئیس دانشگاه تهران، تاکید بر «مسئولیت‌پذیری اجتماعی» در شعار دانشگاه تهران را برخاسته از مأموریت اصلی دانشگاه مبنی بر کمک به حل مسائل و خدمت به جامعه دانست و اظهار کرد: شاید مهمترین نقش پژوهشگر، کشف و صیانت از حقیقت است تا این حقیقت بتواند در خدمت جامعه باشد.
استاد دانشکده مدیریت دانشگاه تهران با اشاره به برخی انتقادهایی که تحت عنوان «غلبه مقاله‌محوری در دانشگاه» مطرح می‌شود، تصریح کرد: البته در فضای این نقدها گاهی شاهد بی‌انصافی‌هایی نسبت به مقاله و مقاله‌نویسی هم هستیم. مطمئناً مقاله ابزار گفت‌وگوی محققان و اندیشمندان است و از طریق آن ایده‌های علمی که در قالب مفروضات علمی مورد آزمایش قرار گرفته‌اند به محک تجربه گذاشته می‌شوند و در معرض نقد عالمانه مخاطبین قرار می‌گیرند تا به صورت ایده پخته شده در خدمت هدفی که تحت عنوان توسعه پایدار خوانده می‌شود، قرار گیرند.
 

ضرورت منتج شدن پژوهش به فناوری
رئیس دانشگاه تهران در بخش دیگر سخنانش با یادآوری تأثیرگذاری آموزش و پژوهش بر یکدیگر و ضرورت منتج شدن پژوهش به تقویت نظام آموزش، تاکید کرد: از طریق پژوهش و پژوهشگر، پویایی نظام آموزش عالی تضمین می‌شود. اگر روش‌های تدریس، سرفصل‌ها، متون و رشته‌های مختلف جدید متناسب با شرایط بیرون و بر اساس تقاضای جامعه مورد بازتعریف مجدد قرار نگیرد، قطعاً مأموریت اصلی آموزش به صورت کامل دنبال نشده است و این امر از طریق تلاش محققانه پژوهشگران میسر می‌شود.
 

پژوهش حلقه اتصال بین آموزش و فناوری را تکمیل می‌کند
وی افزود: پژوهش در خدمت توسعه فناوری است و به عنوان حلقه اتصال بین آموزش و فناوری ایفای نقش می‌کند. محصول پژوهشی در قالب فناوری متبلور می‌شود. بر خلاف برداشت متداول، فناوری فقط ابزار نیست که به صورت ملموس بخواهد نماد عینی به خود گیرد. بلکه فقط یکی از مظاهر فناوری ناظر بر ابزارهاست و سایر مظاهر آن به مهارت‌ها و دانش کاربردی در حوزه‌های مختلف اعم از علوم فنی، انسانی و اجتماعی مربوط می‌شود. فناوری هم جنبه‌های نرم و هم جنبه‌های سخت را شامل می‌شود.
 

مبنای تغییر ساختار پژوهش و فناوری در دانشگاه تهران
دکتر مقیمی، تغییر ساختار پژوهش و فناوری در دانشگاه تهران را مبتنی بر رابطه متداخل آموزش، پژوهش و فناوری دانست و تاکید کرد: مرحله آموزش و تدوین پایان‌نامه و رساله تا زمان تبدیل آن به فناوری باید به صورت یک زنجیره به هم متصل باشند و در این راستا کارکرد مورد انتظار از پژوهشگر به عنوان کنشگر فعال این است که نتایج کار خود را به فناوری نرم و سخت مورد نیاز جامعه تبدیل کند.
رئیس دانشگاه تهران، در ادامه از راه‌اندازی پردیس علم و فناوری شهید چمران به عنوان حرکت تازه دانشگاه برای ارتباط با صنعت و جامعه و در راستای تحقق کارآفرینی نام برد و خاطرنشان کرد: این پردیس علم و فناوری همجوار با سه شهرک بزرگ صنعتی کشور است که بیش از ۱۶۰۰ شرکت فعال که در میان آنها شرکت دانش‌بنیان هم وجود دارد، در آن شهرک‌ها مستقر هستند. همیشه صحبت از فرصت مطالعاتی اساتید مطرح بود اما ساز و کار مناسبی برای آن وجود نداشت؛ اکنون با راه‌اندازی پردیس علم و فناوری در اشتهارد، علاوه بر ایجاد ساز و کار لازم برای فرصت مطالعاتی اساتید، موقعیت مناسب برای کارورزی دانشجویان نیز ایجاد شده است.
 

واکنش رئیس دانشگاه تهران به چالش‌های روابط استاد و دانشجو در فعالیت‌های پژوهشی
دکتر سید محمد مقیمی در بخش دوم سخنان خود به وقایع ناشی از عدم رعایت اخلاق در پژوهش اشاره کرد و گفت: موضوع اخلاق در پژوهش موضوع جدیدی نیست و در همه سازمان‌ها از دهه‌های قبل مورد توجه قرار گرفته است. اصولاً وقتی صحبت از مدیریت هر سازمان و نهادی می‌شود، اخلاق از جمله اولین موضوعاتی است که باید توجه ویژه‌ای به آن صورت گیرد. امروز توجه به اخلاق یک انتخاب نیست بلکه یک الزام سازمانی است. اگر سازمان‌هایی که حتی مأموریت‌های سیاسی و اقتصادی دارند نیز به اخلاق توجه نکنند، نمی‌توانند در حوزه مأموریت اصلی خود موفق عمل کنند، حال برخی نگاه ابزاری به اخلاق دارند و برخی واقعاً اعتقاد دارند؛ ولی آنچه مسلم است، رعایت اصول و قواعد اخلاقی امری اجتناب‌ناپذیر است.

وی افزود: در رابطه با نهاد دانشگاه اخلاق اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. اساتیدی که در ارتباط با اخلاق و رابطه آن با حقوق و قانون فعالیت علمی انجام داده‌اند، این مرز را بهتر می‌شناسند. اما آنچه در رابطه بین قانون و اخلاق در دانشگاه می‌توانیم بگوییم این است که تعامل ذی‌نفعان در قالب مقررات و رویه‌های قانونی در دانشگاه تعریف شده و مبنای تعامل و حل اختلافات خواهد بود. اما نکته مهم این است که حتی اگر این قانون در زمینه‌های مختلف به خوبی و با جزئیات کامل تعریف شود، برای پویا بودن و روح داشتن نیازمند اخلاق است.

رئیس دانشگاه تهران در عین اینکه بسط روحیه خلاقیت و نوآوری را از اهداف دانشگاه عنوان نمود، تصریح کرد: هر چه قانون‌ها، رویه‌ها و دستورالعمل‌ها جزئی‌تر باشند، دست استاد، محقق و دانشجو و کسانی که می‌خواهند ایده‌های جدیدی ارائه کنند بیشتر بسته شده و اجازه ابتکارات جدید از ذینفعان دانشگاه گرفته می‌شود. بنابراین عموماً در محیط‌های علمی، قوانین کلی هستند و خیلی به جزئیات آنها پرداخته نشده و می‌طلبد که ما این خلاء قانونی را از طریق کدها و استانداردهای اخلاقی جبران کنیم؛ یکی از این زمینه‌ها ناظر بر روابط استاد و دانشجو بخصوص در زمانی است که اساتید نقش استاد راهنمای دانشجو را بر عهده دارند.

استاد دانشکده مدیریت دانشگاه تهران با اشاره به تجلی اخلاق در استانداردها و کدهای اخلاقی انطباق‌یافته با اصول حرفه‌ای، خاطرنشان کرد: همه سازمان‌ها و نهادها برای اینکه حکمرانی مناسبی داشته باشند باید اصول اخلاقی را رعایت کنند و جوهره هر رفتار اخلاقی، رفتار منصفانه و عادلانه است که باید در هر سازمان به‌ویژه دانشگاه تهران رعایت شود.

رئیس دانشگاه تهران با تقسیم‌بندی اخلاق در دو دسته «اخلاق تاکتیکی» و «اخلاق اشراقی یا فوق طبیعی»، توضیح داد: منظور از اخلاق تاکتیکی این است که کدها و استانداردهای اخلاقی را برای منفعت شخصی رعایت کنیم و چماق قانون بالای سر ماست. البته عموماً آن چیزی که تحت عنوان اخلاق در جاهای مختلف رعایت می‌شود از همین جنس اخلاق تاکتیکی است. اما در اخلاق اشراقی، فرد یا سازمان به ارزش‌ها اعتقاد دارد و نه اینکه بخواهد از روی ترس یا اجبار اخلاق‌مدار باشد. دکتر مقیمی در تشریح ابعاد و محورهای اخلاق در پژوهش و پژهشگران، از اخلاق بین پژوهشگر و کارفرما به عنوان یک محور مهم نام برد و تاکید کرد: نباید تصور شود که پژوهشگر خدمتکار کارفرماست؛ متأسفانه گاهی پژوهشگر برای رسیدن به منافع مالی حقه خود مجبور می‌شود ورای وظایف یک پژوهشگر عمل نماید و بر سر اصولی همچون ذهن مستقل و انتقادی سازش نماید؛ که این با اخلاق پژوهش فرسنگ‌ها فاصله دارد.

وی افزود: یکی دیگر از محورهای اخلاق در پژوهش ناظر بر ارتباط پژوهشگر با موضوع تحقیق، انتخاب مسئله، تعریف مسئله و نکات مربوط به گردآوری داده‌ها است که باید توجه شود که در شمول رابطه اخلاقی پژوهشگر با موضوع تحقیق باشد. محور دیگر مهم در زمینه اخلاق در پژوهش مربوط به رابطه استاد با پژوهشگر است که لازم است فضایلی مانند اصالت، صداقت، احترام و بزرگ‌منشی در همکاری استاد و دانشجو محقق شود.

رئیس دانشگاه تهران با آسیب‌شناسی رابطه استاد و دانشجو بر اساس برخی مصادیق و موارد چالشی، اظهار داشت: برخی اساتید تصور اختیارات گسترده و بدون محدودیت در تعامل با دانشجو دارند و از آنجا که این کدهای اخلاقی و رفتاری تعریف‌شده نیستند، بر اساس سنت‌های رشته‌ای و دانشکده‌ای خود عمل می‌کنند که تا حدی هم قابل احترام است اما نمی‌تواند چارچوب‌های اصلی دانشگاه و ضوابط مربوطه را تحت‌الشعاع قرار دهد. ما شاهد این هستیم که علاوه بر دانشکده‌ها و گروه‌ها، هر استادی سنت دانشگاهی مخصوص به خود را دارد، که این باعث سردرگمی دانشجو می‌شود.

دکتر مقیمی ادامه داد: این روزها با موردهایی مواجه می‌شویم که رابطه استاد و دانشجو در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها رابطه مناسبی نبوده است. دانشجویی که به مرحله تدوین پایان‌نامه رسیده و در حال گذراندن مراحل نهایی کار است، متأسفانه به علت سردرگمی، تصمیم به انصراف از تحصیل می‌گیرد و به نوعی نشان می‌دهد که دانشجو در شرایطی قرار گرفته که دچار بن‌بست تحصیلی شده و حتی زندگی اجتماعی او به مخاطره افتاده است. متأسفانه گروه، استاد و دانشکده نیز به این موضوع کم‌توجهی می‌کند و این نشان می‌دهد که ما نیاز به یک بازتعریف روابط استاد و دانشجو از طریق منشور اخلاقی هستیم؛ که البته اگر لازم باشد از طریق اخلاق تاکتیکی یا همان الزامات قانون باید این کار را انجام دهیم. ولی بهتر این است که اخلاق نهادینه شود و اخلاقی اشراقی و فوق‌طبیعی در روابط دانشجو و استاد حاکم باشد.

رئیس دانشگاه تهران با اشاره به فعالیت کمیته اخلاق در پژوهش در دانشگاه تهران، گفت: لازم است در زمینه کدهای اخلاقی مربوط به یکایک تعاملات استاد و دانشجو از جمله در زمینه راهنمایی پایان‌نامه و کارهای تحقیقاتی، منشوری تدوین شود و کدهای رفتاری با توجه به شرایط هر رشته بر روی کاغذ بیاید. ضروری است کمیته اخلاق در داخل هر دانشکدگان و دانشکده شکل بگیرد و قبل از تبدیل موضوعات چالشی به بحران، مسائل مدیریت شود و فرهنگ سازمانی اخلاقی به مثابه چسب اجتماعی، ارزش‌ها و باورهای درست را با عملیات پژوهش، تدریس و همکاری پیوند بزند.
 

سه نقش کلیدی استاد در ارتباط با دانشجو
دکتر مقیمی در پایان، سه نقش کلیدی استاد در ارتباط با دانشجو را در عرصه‌های پشتیبانی فکری، پشتیبانی عاطفی و پشتیبانی ابزاری اشاره کرد و گفت: پشتیبانی عاطفی استاد از دانشجو مانع ناامیدی و فشارهای بیش از حد به دانشجو می‌شود. هر چند رویکرد پشتیبانی استاد از دانشجو مورد انتظار است اما نافی دقت استاد در کنترل و حفظ کیفیت پایان‌نامه و رساله نیست؛ بنابراین باید بین کیفیت علمی و پشتیبانی عاطفی تعادل ایجاد شود. رئیس دانشگاه تهران در پایان به نقش و ابتکار عمل دانشجو در تنظیم روابط استاد و دانشجو تاکید کرد و یادآور شد: دانشجو نباید توقع داشته باشد استاد تمامی راه حل‌ها را به صورت کامل در اختیار او قرار دهد، چراکه دانشجو وظیفه دارد پیشگام باشد و البته درک دانشجو توسط استاد برای کاهش مشکلات و فشارهای روانی ضروری به نظر می‌رسد.