برابری و عدالت عصاره شهر اسلامی است/ مسکن باید به اصل خود بازگرداننده و یک کالای مصرفی شود نه سرمایه‌ای/ مهم‌ترین علت بحران اقتصاد مسکن در ایران، اقتصاد رانتی است

هفتمین نشست علمی دانش‌آموختگان دانشگاه تهران با موضوع «هوشمندسازی، معماری اسلامی-ایرانی و اقتصاد مسکن» با حضور دکتر فاطمه نصرتی، رئیس دفتر ارتباط با دانش‌آموختگان (دبیر پنل) و سخنرانی دکتر امین فرجی، استادیار دانشکده مدیریت و حسابداری دانشکدگان فارابی و دانش‌آموخته دانشگاه تهران، دکتر بهزاد عمران‌زاده، معاون پژوهشی پژوهشکده صدر و اندیشکده شهر اسلامی - ایرانی دانشگاه جامع امام حسین (ع) و دانش‌آموخته دانشگاه تهران و آقای علی‌اصغر ربیعی، کارشناس و پژوهشگر اقتصاد عمران و مسکن و دانش‌آموخته دانشگاه تهران به‌صورت مجازی برگزار شد.
در ابتدای این سلسله نشست دکتر فاطمه نصرتی‌، رئیس‌دفتر ارتباط با دانش‌آموختگان، به تشریح سوابق تحصیلی اساتید حاضر در این وبینار پرداخت و گفت: دانشگاه تهران با بیش از ۲۶۰ هزار دانش‌آموخته ظرفیت عظیمی به لحاظ علمی، تحقیقاتی، تجارب مدیریتی و … را داراست و دفتر ارتباط با دانش‌آموختگان اداره کل روابط عمومی قصد دارد از طریق برگزاری سلسله نشست‌هایی، از این ظرفیت همسو با مسئولیت اجتماعی دانشگاه و برای کمک به حل مسائل روز جامعه استفاده کند.

دکتر فرجی: شهر ایرانی اسلامی، همسازی و هوشمندی را به همراه خود دارد
در ادامه دکتر امین فرجی، استادیار دانشکده مدیریت و حسابداری دانشکدگان فارابی، رئیس مرکز تحقیقات شهر هوشمند و دانش‌آموخته دانشگاه تهران به گذار و تطور تاریخی شار ایرانی اسلامی و هوشمندسازی در بستر بومی اشاره کرد و گفت: وقتی از شهر اسلامی سخن گفته می‌شود، یعنی شهری برگرفته از روایت پیامبر اسلام است. شهر اسلامی، تمامی ارزش‌های انسانی و اخلاقی در آن شکل می‌گیرد.
او افزود: وقتی شهر ساخته می‌شود، یک تصویر بزرگی می‌سازد که انسان‌ها و شهروندان با تمام اجزای آن در تماس هستند و شیوه طراحی و ساخت آن می‌تواند تمام رفتارهای آنها را تحت تأثیر قرار دهد.
استادیار دانشکده مدیریت و حسابداری دانشکدگان فارابی تصریح کرد: شهر اسلامی باید در تمام وجوه خود ارزش‌هایی را به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در بعدهای فیزیکی و کالبدی به شهروندان عرضه کند که در این راستا مفهوم سبک زندگی شکل می‌گیرد.
فرجی خاطرنشان کرد: سبک زندگی یک محتوای شهر اسلامی است؛ بنابراین وقتی از شهر اسلامی سخن گفته می‌شود که دال مرکزی آن تکریم مکارم اخلاقی است.
او به تشریح فلسفه شهرها در دوران مختلف اشاره کرد و گفت: شهر دوره اسلام، مبتنی بر یک سلسله‌مراتب یا یک طبقه بوده که طبقه‌های خاص آن در دوره‌های مختلف، متفاوت بوده است.
فرجی افزود: در دوره اسلامی، الگوی شهرهای اسلامی با یک تغییر مواجه شد که اولین اقدام سکونت در محدوده شهر بود و تلاش شد که ساختار سلسله‌مراتب و طبقه‌ای از بین برود که در این راستا نقطه شروع یک ارزش‌گذاری و تفکر ایجاد می‌شود که معماری اسلامی را رقم می‌زند. برابری و عدالت که عصاره شهر اسلامی است، از این طریق پیاده‌سازی شد.
دانش‌آموخته دانشگاه تهران ادامه داد: شهر ایرانی اسلامی، همسازی و هوشمندی را به همراه خود دارد. همزیستی، هم آمیختگی مشروط، حرمت‌گذاری، وحدت در کثرت، تعاون و همیاری، دیانت، سیاست و معیشت از جمله مؤلفه‌هایی است که در شهر ایرانی اسلامی دیده می‌شود.
فرجی به انقلاب صنعتی و دگردیسی‌های جهانی اشاره کرد و اظهار داشت: خروجی تلاش برای سطح مدرن در شهرهای ایرانی باعث شد که بسیاری از بافت‌های شهری دچار تغییر شد. در این راستا الگوی مدرنیسم در ایران تثبیت شد. این موضوع رشد سرسام‌آور جمعیت را به همراه داشت و به یکباره بافت‌های شهری رشد کردند.
او ادامه داد: شار ایرانی خود را در شهر ایرانی و یک جامه جدید می‌بیند که نتیجه آن چالش‌های مختلف در حوزه‌های متفاوت است. در حوزه اقتصادی درآمدهای ناپایدار و سهم بالای این درآمدها در بودجه شهرداری‌ها، افزایش فقر و نابرابری، افزایش مصرف انرژی و عدم توجه به بهره‌وری، سهم ناچیز استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و رشد قیمت زمین و مسکن شهری رقم خورد.
استادیار دانشکده مدیریت و حسابداری دانشکدگان فارابی گفت: در حوزه اجتماعی و فرهنگی، بافت‌های فرسوده، افزایش تعداد شهرها، کاهش سرمایه اجتماعی، انباشت نارضایتی شهروندان و … از جمله چالش‌های آن است. چالش‌های حوزه فناوری، سیاسی و محیط‌زیست نیز حائز اهمیت است.
فرجی تصریح کرد: باید از اتفاقاتی که رخ‌داده به یک تحول بپردازیم. شهر هوشمند به‌عنوان راهکاری نو در حوزه‌های مختلف مطرح شده که به نیازهای شهروندان خود توجه می‌کند و حرکت آن بر مبنای نیازهای شهروندان خود است.
او افزود: شهر هوشمند محصول تغییراتی است که باعث واکنش سریع ما نسبت به موضوعات می‌شود و مکانیزه‌ای مختلفی دارد. برای ارائه شهر هوشمند ابتدا باید توضیح دهیم که هدف چیست. در مدل بومی تحول هوشمند باید ضرورت اجتماعی - فرهنگی، محیطی، سیاسی و اقتصادی دیده شود.

دکتر عمران زاده: دولت و مردم برای شهر ایرانی اسلامی تلاش کنند
دکتر بهزاد عمران‌زاده، معاون پژوهشی پژوهشکده صدر و اندیشکده شهر اسلامی ایرانی دانشگاه جامع امام حسین (ع) و دانش‌آموخته دانشگاه تهران در ادامه به هویت اسلامی ایرانی در تولید و تأمین مسکن اشاره کرد و گفت: بسیاری از مشکلات امروزی ما به ۸۰ سال پیش بازمی‌گردد که طی سیاست‌های نادرست اقتصادی و فرهنگی و تمرکزگرایی شدید در شهرها و سیر مهاجرت‌ها، شهرنشینی از شهرسازی جلو بوده است.
او افزود: وقتی از مسکن صحبت می‌شود، عموماً جنبه‌های مهندسی و اقتصادی مدنظر است و از ابعاد فرهنگی و هویتی غافل هستیم. هر چیزی که در اجتماع شکل می‌گیرد باید ارتباط وسیعی بافرهنگ داشته باشد. فرهنگ، هویت را شکل می‌دهد.
معاون پژوهشی پژوهشکده صدر و اندیشکده شهر اسلامی ایرانی دانشگاه جامع امام حسین (ع) ادامه داد: در بحث هویت دو مؤلفه اسلامیت و ایرانیت مدنظر است. اگر به هر نحوی در اقدامات خود این مؤلفه‌ها را در نظر نگیریم، دچار گسیختگی فرهنگی می‌شویم. معماری و شهرسازی ما عامل انتقال فرهنگ و هویت باید باشد که در اصل این‌گونه نیست.
عمران‌زاده تصریح کرد: باید به مقوله مسکن توجه کنیم که برای چه افرادی ساخته می‌شود و نیازهای روحی، روانی و معنوی آنها چیست. اگر به ویژگی‌های فرهنگی افراد توجه نشود، دچار مشکلات فرهنگی و اجتماعی عدیده‌ای می‌شوند. مهم‌ترین ویژگی فرهنگی و اجتماعی که در تولید مسکن باید موردتوجه قرار گیرد، به جز بُعد مهندسی باید به بعدهای هویتی و فرهنگی هم توجه شود.
او به ویژگی‌های معماری اسلامی - ایرانی اشاره کرد و ادامه داد: آرامش، درون‌گرایی، مرکزیت عناصر فرهنگی، رعایت سلسله‌مراتب فضایی، محله محوری، نمادگرایی معناگرا، حفظ حریم‌های فضایی، آرایه‌های مفهومی از جمله این ویژگی‌هاست.
دانش‌آموخته دانشگاه تهران در پاسخ به اینکه وضع ما چگونه است؟ گفت: با نگاه به اطراف خود مشاهده می‌شود که ساختار و هویت‌های منطقه‌ای از بین رفته است، مدگرایی و ازخودبیگانگی در طراحی معماری مسکن دچار شده‌ایم، تقلیل مفهوم خانه به خوابگاه و سرپناه، غلبه تفکر شهر ماشین محور و عدم نمود شاخصه‌ها و نمادهای هویت اسلامی از مسائلی است که اتفاق افتاده است.
عمران زاده افزود: وقتی سیاست‌های کلی نظام، قانون اساسی، اسناد کلان، قوانین برنامه توسعه پنج‌ساله، قوانین عادی و سایر مقررات بررسی می‌شود، به موضوعات تولید انبوه مسکن با محوریت نیازمندان و به رعایت اصول معماری و شهرسازی اسلامی تاکید شده است اما در عمل این‌گونه نیست و دچار یک شهری عاری از هویت‌های فرهنگی شده‌ایم.
او خاطرنشان کرد: به‌طورکلی عدم امتداد منطقی سیاست‌های کلی در قوانین و برنامه‌های اجرایی وزارت راه و شهرسازی و سایر نهادهای مرتبط، تغییر سیاست‌های کلی دولت‌ها با تغییر دولت مردان و بنابراین عدم توجه بر اهتمام به اجرایی‌سازی سیاست‌های کلی ابلاغی، فقدان ضمانت اجرایی برای قوانین موجود و مرتبط و عدم امتداد عینی آنها در آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و ضوابط تدوینی، شتاب‌زدگی دولت و طرح جامع مسکن و حذف کمیته‌ها از جمله مواردی است که ما را دچار وضع کنونی کرده است.
معاون پژوهشی پژوهشکده صدر و اندیشکده شهر اسلامی ایرانی دانشگاه جامع امام حسین (ع) به ارائه راه‌حل‌های مطلوب پرداخت و گفت: ایجاد کارگروه و کمیته مستقل دائمی معماری و شهرسازی اسلامی ایرانی ذیل شورای‌عالی معماری، ایجاد کارگروه و تدوین آیین‌نامه اجرایی قانون جهش تولید و تأمین مسکن با مشارکت اساتید و نخبگان متعهد به رویکرد اسلامی ایرانی برخی از راهکارهای مناسب است. در مجموع با امکان‌های دولت از جمله زمین، تسهیلات، مجوز و تعیین مقررات و امکان‌های عمومی و مردمی از جمله سرمایه‌گذاران، تعاونی‌های مسکن و کارخانه‌های تولید مصالح برخی دیگر از راهکارهاست.
عمران‌زاده بیان داشت: دولت باید هوشمندانه عمل کند و نیازهای مسکن هر شهر را بررسی کند و باتوجه‌به ظرفیت‌های فرهنگی اقدامات لازم انجام شود. شتاب‌زدگی در دولت و عدم توجه به زحمات متخصصان معماری و شهرسازی در ۴۰ سال اخیر، کاری از پیش نمی‌برد. باید حرف‌هایمان را به میدان عمل نزدیک‌تر کنیم. دولت برای اقدام جدی باید افرادی که تخصصی در زمینه معماری ایرانی اسلامی ندارند، حذف کند.

علی اصغر ربیعی: مسکن باید به اصل خود بازگرداننده شود و به یک کالای مصرفی تبدیل شود نه سرمایه‌ای
در ادامه علی‌اصغر ربیعی، مشاور، کارشناس و پژوهشگر اقتصاد عمران و مسکن و دانش‌آموخته دانشگاه تهران به عوامل مؤثر در اقتصاد مسکن اشاره کرد و گفت: قیمت زمین، مصالح ساختمان، دستمزد نیروی کار، نرخ بازگشت سرمایه و انتظارات قیمتی، اعتبارات بانکی، نرخ بهره بانکی، تولید ناخالص داخلی و از همه مهمتر رویکردهای سیاستی و نظارتی حاکمیتی از جمله این عوامل است.
او در پاسخ به اینکه میزان عرضه و تقاضا کشور چقدر است؟ تصریح کرد: به طور میانگین در سال ۷۰۰ هزار تقاضای جدید مسکن داریم. سه میلیون و ۵۰۰ هزار نفر تقاضای انباشتی مسکن داریم که به این تقاضای هرسال اضافه می‌شود. در بحث عرضه و تولید مسکن به‌صورت خوش‌بینانه حدود ۴۸۰ هزار بخش دولتی، خصوصی مسکن عرضه می‌کردند. ۳۰۰ هزار عرضه تعادل ما از جاتب عرضه مسکن منفی است و باید فکری اندیشید. از راه‌حل‌ها تسهیلات Low-Long کم‌بهره و بلندمدت به بخش خصوصی و انبوه‌سازی صنعتی و … می‌باشد.
ربیعی بیان داشت: طبق اصل ۳۱ قانون اساسی زمینه‌سازی برای مسکن با اولویت قشر کم‌برخوردار وظیفه دولت است که دولت موظف است باسیاست‌ها و اقدامات ایجابی و سلبی به این امر که ۴۰ درصد غیرمالکین را شامل می‌شود همت گمارد. اعمال قوانین ضد دلالی مسکن و تخصیص تسهیلات کم‌بهره و بلندمدت با پوشش حداقل ۷۰ درصد قیمت مسکن برای تقاضای واقعی مسکن از جمله سیاست‌های مفید برای حل مشکل مسکن ایران است.
او خاطرنشان کرد: میانگین عمر مفید مسکن در کشور ما ۲۵ سال است درصورتی‌که دنیا به نسل پنج و شش یعنی ۱۰۰ سال عمر مسکن، ورود پیدا می‌کند.
کارشناس و پژوهشگر اقتصاد عمران و مسکن ادامه داد: یکی از مهم‌ترین علت‌های بحران اقتصاد مسکن در ایران، اقتصاد رانتی است. این موضوع از رویکرد لیبرالیستی نشأت می‌گیرد که باعث رهاشدگی مسکن در بازار می‌شود. در حال حاضر با برخی سیاست‌های نادرست با بافت فرسوده انباشته مواجه هستیم که فکری درستی درباره آن انجام نشده و کلان‌شهرهای ما به‌خصوص در بافت فرسوده با تهدید زلزله‌های مهیب مواجه بوده و خسارت‌های جانی و مالی وحشتناک در کمین است. مانند این است که کلان‌شهرها بر روی بمب‌های هسته‌ای بالقوه ساخته شده است. احیای بافت فرسوده با انبوه‌سازی صنعتی با ملاحظات خاص خود یکی از راه‌های برون‌رفت از این مشکل است.
یکی دیگر از راه‌حل‌های کاهش مشکل مسکن، تدارک مهاجرت معکوس قشر بازنشسته از شهرها به غیر شهرهاست. با این تدارک فضای شهری مجالی بیشتری برای قشر فعال جوان و میان‌سال مهیا کرده و افراد بازنشسته در دوره فراغت عمر خود که حدود ۳۰ سال عمر یعنی برابر با یک‌عمر مجدد است که با زندگی در فضای سالم‌تر از شهرهای با ترافیک و انواع آلودگی‌های تنفسی و صوتی و … باعث نشاط و سلامتی و بهره‌برداری بیشتری از زندگی خواهد شد. ما در اسلام بازنشستگی نداریم و باید باتوجه‌به افزایش امید به زندگی افراد جامعه باید از اتلاف نیروی انسانی جامعه در این مرحله از زندگی جلوگیری کرد. تدارک و به‌روز‌رسانی طرح‌هایی مانند فلاحت در فراغت، احیای طرح باغ شهرها و... با درنظرگرفتن و به‌روز کردن با ملاحظات همه جوانب از جمله راهکارها برای برون‌رفت از مشکل مسکن و کمک به رشد و پیشرفت کشور است.
ربیعی گفت: برای رفع مشکل مسکن، دولت باید یک طرح جامع، هوشمند و سنجیده برای آن طراحی کند تا یک کالای سرمایه‌ای مسکن را از اذهان پاک کند و به اصل خود یعنی کالای مصرفی برگرداند. شوک عرضه با زمین‌های دولتی و حاکمیتی و خانه‌های خالی و تسهیلات دولتی کم‌بهره و بلندمدت باعث می‌شود عرضه مسکن افزایش‌یافته و تولید با نرخ افزایشی و قیمت مسکن با نرخ کاهشی تحت تأثیر قرار گیرد. طرح مسکن همچنین باید پایدار باشد و سیاست‌های زیست‌محیطی و عدالت بین‌نسلی در آن دیده شود. توجه به معماری ایرانی - اسلامی یکی از پیوست‌های ضروری در طرح‌های اقتصاد عمران و مسکن است.