سلسله نشست‌های دانش‌آموختگان دانشگاه تهران -۶
از ظرفیت‌های علوم اجتماعی برای مواجهه با بحران آب استفاده شود/ کشور از نداشتن مدیریت پایدار در منابع آب زیرزمینی رنج می‌برد/ ۷۷ درصد زمین‌های کشور تحت تأثیر برداشت زیاد از آب‌های زیرزمینی هستند
ششمین نشست علمی دانش‌آموختگان دانشگاه تهران با موضوع «نگاه به گذشته، حرکت به آینده آب کشور» با حضور دکتر فاطمه نصرتی، رئیس دفتر ارتباط با دانش‌آموختگان (مدیر پنل)، و با سخنرانی آقایان دکتر مجید خلقی، دانش آموختۀ دانشگاه تهران و استاد دانشکده مهندسی و فناوری کشاورزی؛ دکتر فرزاد غلامی، دانش آموختۀ دانشگاه تهران و استادیار دانشکده علوم اجتماعی و مهندس مهدی باقری، دانش آموختۀ دانشگاه تهران و پژوهشگر و کارشناس ارشد مهندسی منابع آب به صورت مجازی برگزار شد.
در ابتدای این وبینار دکتر فاطمه نصرتی، رئیس دفتر ارتباط با دانش‌آموختگان به تشریح ماهیت این سلسله نشست‌ها و سوابق تحصیلی اساتید حاضر در وبینار پرداخت و گفت: جلسات با حضور اساتید باتجربه برگزار می‌شود و دانشگاه تهران نیز بیش از ۲۶۰ هزار دانش‌آموخته را تحویل جامعه داده و ظرفیت‌های عظیمی در جنبه‌های مختلف علمی و تحقیقاتی دارند.
دکتر خلقی: با همدلی و همکاری مشکل آبی کشور حل می‌شود
در ادامه این وبینار دکتر مجید خلقی، استاد دانشکده مهندسی و فناوری کشاورزی و دانش‌آموختة دانشگاه تهران به تجربه کشورهای خارجی در دهه ۴۰ اشاره کرد و گفت: کشورهای اروپایی و آمریکایی بعد از اتمام جنگ جهانی، شروع به کارهای زیربنایی و زیر ساختاری کردند؛ درصورتی‌که نقطه‌ضعف بزرگ ایران در توسعه کشور در دهه ۴۰، عدم ایجاد زیرساخت‌ها بود. در زمینه آب، فقط سرعت توسعه برایمان مهم بود.
او با بیان اینکه با وجود شرایط خوب، زیرساخت مناسب را نداشتیم، افزود: از اواخر دهه ۶۰ دهه معروف به سازندگی آغاز شد. با سرعت چندین برابر نسبت به دوره قبل در یک فضای فراموش شده زیرساخت‌ها و عدم بررسی وضعیت آینده رشد ناگهانی جمعیت، توسعه کشاورزی صنعتی شهری، احداث سدهای متعدد و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی اتفاق افتاد.
استاد دانشکده مهندسی و فناوری کشاورزی افزود: در این دوره فقط سرعت مهم بود و عدم وجود زیرساخت‌های مناسب باعث شکست سدهای متعدد، شکست طرح‌های انتقال بین‌حوزه‌ای، خسارت به بدنه محیط‌زیست کشور و سفره‌های زیرزمینی شد و بسیاری از سدها آبی در آنها نبود، یعنی آنها سدهای سفارشی بودند.
خلقی نیم‌نگاهی به تجارب خارجی‌ها در بازه زمانی ۳۰ سال اخیر انداخت و گفت: ساختار اقلیمی استرالیا و آمریکا با کشور ما یکی است و تجارب آنها حائز اهمیت می‌باشد. به گفته آنها پیش از دعوت مردم به کشورشان، دولت پروژه تأمین آب را چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی انجام می‌دهد و آب موردنیاز مردم تأمین می‌شود.
دانشگاهیان مقصر بحران آب کشور هستند!
دانش‌آموخته دانشگاه تهران در ادامه عدم توجه به مهارت‌ورزی و فقط تولید مدرک، عدم توجه به پژوهش‌های مسئله‌محور و کاربردی توسط دانشگاه و فاصله اکثر هیئت علمی و دانش‌آموختگان با توان حل مسئله واقعی در آموزش را از جمله مشکلات دانشگاه در حوزه آب مطرح کرد.
خلقی افزود: مسئولیت بخشی از وضعیت بحران آب کشور به عهده دانشگاهیان است و در قالب اکثر پروژه‌های عمرانی، آبی و سدسازی دانشگاهیان به‌صورت مستقیم و مشاوره‌ای کار کردند، نظر دادند اما متأسفانه کارهای منجر به شکست رخ داد.
او با بیان اینکه اوضاع و احوال آبی کشور در سال ۱۴۰۰ اصلاً مناسب نیست، گفت: بحران آب اگر در اولویت اول کشور بود، برای زیرساخت‌های آن اعتبارات خوبی را در نظر می‌گرفتند اما کارهایی بدون مطالعات درست و با سرعت در حال انجام است.
استاد دانشکده مهندسی و فناوری کشاورزی افزود: یکی از مشکلات ما، عدم استقلال بخش اجرایی آب در پروژه‌های خود، تغییر اقلیم و عدم اعلام کفایت سدسازی و انتقال بین‌حوزه‌ای است. در دوره سازندگی وقتی به دنبال سدسازی بودیم، دنیا کاملاً بر خلاف ما کار می‌کرد و به دنبال زیرساخت‌های خود بود.
خلقی، راه‌حل محلی برای تأمین آب را کفایت سدسازی و کفایت انتقال بین حوزه عنوان کرد و بیان داشت: با کمک وزارت نیرو و کارشناسان به دنبال راه‌حل محلی هستیم، یعنی در همان شهر از ظرفیت‌های خود همان منطقه استفاده کنیم.
او خاطرنشان کرد: رویکرد ذخیره‌ای سفره‌های زیرزمینی دیگر راهکار است و در صورت نبود آب زیرزمینی از پسماندهای آن برای مصارف دیگر از جمله صنعت استفاده کنیم. تعادل بخشی و مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی، اکتشاف و شناسایی پتانسیل آب در سازنده‌های کربنات و غیر کربنات و استفاده از دانش‌آموختگان جدید و تجارب آنها در دانشگاه برخی دیگر از راهکارهای من است.
دانش‌آموخته دانشگاه تهران با اشاره به اینکه برای موفقیت، مهم‌ترین مقوله استقلال است و کار کارشناسی هم باید موردتوجه قرار گیرد، گفت: استعدادهای خوبی در نسل جدید و قدیم در کشور وجود دارد و در شرایط فعلی با همدلی و همکاری می‌توانیم مشکل آب کشور را حل کنیم.
دکتر غلامی: از ظرفیت‌های علوم اجتماعی برای بحران آب کشور استفاده شود
دکتر فرزاد غلامی، استادیار دانشکده علوم اجتماعی و دانش‌آموختة دانشگاه تهران در این وبینار به تشریح ابعاد مختلف یک مسئله پرداخت و ادامه داد: از نگاه اجتماعی وقتی مسئله‌ای مطرح می‌شود، باید ادراک عمومی منفی در رابطه با آن وجود داشته باشد. یعنی از نظر بخش بزرگی از جامعه، آن مسئله ویژگی‌های منفی داشته باشد که کیفیت زندگی جامعه را تحت تأثیر قرار دهد.
او افزود: امروز وضعیت آبی ما بخش بزرگی از جامعه را تحت تأثیر قرار داده است و تبعات ناشی از سدسازی، مهاجرت و انتقال آب بین‌حوزه‌ای را به همراه داشته است.
غلامی دومین ویژگی مسئله را عمومی بودن آن مطرح کرد و گفت: مسئله آب زندگی همه جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به زندگی بخش بزرگی از جامعه آسیب می‌رساند.
او با بیان اینکه برای تحقق مسئله اجتماعی باید دو بعد عینی و ذهنی آن مدنظر قرار گیرد، بیان داشت: بعد عینی آن یعنی در تجربه روزمره خود متوجه شویم که جامعه با مسئله آب مواجه است و بعد ذهنی آن یعنی به این درک برسیم بحران آب مسئله جامعه ایران است و باید این وضعیت تغییر کند و می‌تواند هم تغییر کند.
دانش‌آموخته دانشگاه تهران به یکی دیگر از ویژگی‌های مسئله اشاره کرد و افزود: مسئله باید ناشی از تصمیمات یا رفتارهای انسانی باشد و کیان جامعه را به خطر بیندازد. مسئله آب اجتماعی است. شرایط اقلیمی جامعه ایران خشک و نیمه‌خشک است بنابراین کم‌آبی در ایران صرفاً یک مسئله نیست و مدیریت این آب و تبعات ناشی از این رفتار، مسئله است.
غلامی با بیان اینکه شرایط اقلیمی را نمی‌توان تغییر داد و باید شرایط را مدیریت کرد، عنوان داشت: مسئله اجتماعی باید باعث نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی شود و خصلت نهادی به خود بگیرد که در مسئله آب، این موضوع دیده می‌شود.
او خاطرنشان کرد: مسئله آب به‌عنوان مسئله زیست‌محیطی باعث نابرابری‌های زیادی شده است. بخش بزرگی از جامعه ما بار این نابرابری‌ها را به دوش می‌کشد و وقتی مسئله‌ای باعث نابرابری می‌شود، باعث ایجاد بستری برای مطرح‌شدن مسائل دیگر می‌گردد.
استادیار دانشکده علوم اجتماعی تاکید کرد: تجربه کشورهایی مثل مصر، الجزایر و برزیل این را نشان داده که مسائل محیط زیستی در صورت گره خوردن با مسائل اجتماعی منجر به ستیزهای سیاسی اجتماعی می‌شوند و تبعاتی برای سیستم خواهند داشت.
غلامی با اشاره به اینکه بُعد دیگر مسئله اجتماعی خصلت چندبعدی بودن آن است، بیان کرد: مسئله آب حتماً این ویژگی را دارد و می‌توان از شیوه‌های مدیریت منابع آب تا بحث‌های اقتصادی سیاسی آب این موضوع را متوجه شد.
او افزود: مسئله آب نیازمند نگاه‌های چندرشته‌ای و حتی فرارشته‌ای است. تاکنون در کشور بحث مدیریت منابع آب توسط کسانی انجام شده که در رشته‌های فنی مهندسی بوده‌اند ولی وقتی در مدیریت منابع آب و در طرح‌های اجرایی عمرانی، پیوست‌های زیست‌محیطی و اجتماعی آنها را نادیده می‌گیریم یا ارزشی برای آن قائل نیستیم حتماً مسئله زیست‌محیطی تبدیل به مسئله اجتماعی بزرگ‌تر می‌شود.
دانش‌آموخته دانشگاه تهران مرجع تشخیص مسئله آب را در دو حالت برشمرد و گفت: در درجه نخست نخبگان تشخیص دهند و تا وقتی مسئله مرجع تشخیص آن نخبگان باشد یعنی خطر احساس شده ولی هنوز بُعد عمومی پیدا نکرده و حالت بحرانی نیست. وقتی افراد جامعه درگیر آن می‌شوند یعنی دچار حالت فوق بحرانی شده‌ایم.
غلامی ادامه داد: وقتی شرایط عینی نامناسبی مشاهده می‌شود اما توسط سیاستمداران به‌عنوان یک مسئله آن را نپذیرفته‌اند به آن مسئله پنهان اجتماعی گفته می‌شود.
او با تاکید بر اینکه مسئله آب باید برای اعضای جامعه تشریح شود، گفت: در بحث‌های مدیریت آب، رویکردهای اجتماعی نادیده گرفته شده است و اعتقادی به استفاده از علوم اجتماعی برای حل مسائل نداریم، درحالی‌که تجربه دنیا نشان می‌دهد بخش بزرگی از موفقیت، استفاده از دانش علوم اجتماعی به‌خصوص روزنامه‌نگاری علم است.
استادیار دانشکده علوم اجتماعی اظهار داشت: تا زمانی که نتوانیم نگاه‌های خط‌کشی‌شده بین رشته‌ها را کنار بگذاریم و مسئله را چندبعدی ببینیم، نمی‌توانیم به سمت وضعیت بهتر حرکت کنیم.
شهروندان باید سواد آب را فرابگیرند
غلامی در ادامه به ارائه راهکارهای مناسب برای حل مسئله آب در کشور پرداخت و اشاره کرد: راه‌حل مسائل اجتماعی تبعاً باید مبتنی بر سیاست‌های ساختاری باشد اما حتماً تغییرات فردی جزئی از این است. وقتی به‌عنوان مسئله اجتماعی نگاه می‌کنیم، نیازمند اصلاح سیاست‌های کلان عمومی هستیم. تا زمانی که مسئله کلان اجتماعی را از سمت سیاست‌های کلان و نهادی پیگیری نکنیم، آن موفقیت ایجاد نمی‌شود.
او به دومین راهکار مسئله اجتماعی اشاره کرد و گفت: باید مسئله اجتماعی را در ارتباط با مسائل دیگر ببینیم. اگر نگاه جزءنگر داشته باشیم، موفق نمی‌شویم. تا زمانی که اعتماد اجتماعی جلب نشود و اولویت‌های ما تغییر نکند، مردم هم ما را همراهی نمی‌کنند.
دانش‌آموخته دانشگاه تهران تاکید کرد: در این راستا مسئله برای جامعه باید قابل‌فهم شود تا ما را همراهی کنند. باید مفهوم سواد آب را برای جامعه جا بیندازیم، یعنی بخش بزرگی از جامعه بداند که دانش رفع این مشکل را داشته باشد و بتواند آن را مدیریت کند.
غلامی اظهار کرد: شهروندی که سواد آب را متوجه شده، قادر است بین زندگی روزمره و موضوعات اجتماعی نظیر آب تفاوت قائل شود و وارد سبک زندگی آن می‌شود.
او گفت: در کنار همه این اقدامات و در کنار رویکردهای مهندسی، نیاز متخصص علوم اجتماعی هم باید دیده شود تا جامعه را با رویکردهای علّی همراه کند.
مهندس باقری: ۷۷ درصد زمین‌های کشور تحت تأثیر برداشت زیاد از آب زیرزمینی هستند
در بخش پایانی این وبینار، مهندس مهدی باقری، پژوهشگر و کارشناس ارشد مهندسی منابع آب و دانش‌آموختة دانشگاه تهران، مروری بر گذشته آب کشور کرد و گفت: طبق آمار بانک اقتصاد جهانی در سال ۲۰۰۹، ایران پنجمین کشور از نظر میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی است. ایران سالانه ۵۳ میلیارد مترمکعب برداشت از منابع آب زیرزمینی دارد.
او با بیان اینکه ایران در یک منطقه نیمه خشک و خشک است، افزود: در بسیاری از مناطق کشور میانگین سالیانه بارش ۵۰ میلی متر و در بندرانزلی حدود ۱۶۰۰ میلی متر است که طبق آمارها، متوسط بارش سالانه ایران یک سوم میانگین جهانی است و میزان تبخیر آن هم سه برابر است.
باقری با اشاره به اینکه شرایط جغرافیایی و انسانی در کشور باعث شده که جمعیت ۸۴ میلیونی ما با بحران‌های زیادی روبرو شود، ادامه داد: در کشور ما ۳۱۶ سد ساخته شده که ۴۳ میلیارد مترمکعب آب ذخیره می‌کنند و سدهای بسیار دیگری هم در حال ساخت هستند که هیچ آبی پشت آنها نیست.
او به آخرین نتایج محققان ایرانی خارج از کشور برای مرور جامع وضعیت آب زیرزمینی ایران اشاره کرد و افزود: براین‌اساس ایران را به ۳۰ حوزه درجه آبریز درجه دو تقسیم کردند و نشان می‌دهد در برخی مناطق میزان تغییرات آب زیرزمینی تا ۲۶۰۰ درصد افزایش پیدا کرده است.
کارشناس ارشد مهندسی منابع آب بیان داشت: همه عوامل باعث شده کشور با بحران شدید منابع آب زیرزمینی مواجه شود به‌گونه‌ای که می‌توان گفت ۷۷ درصد زمین‌های کشور ما تحت تأثیر برداشت زیاد از آب زیرزمینی قرار دارند. تغییر اقلیم و خشکسالی باعث شده که اکثر رودها، چشمه‌ها تالاب‌ها و … خشک شوند و حتی فرونشست زمین اتفاق بیفتد.
باقری با اشاره به اینکه کشور در شرایط فعلی جز بدترین کشورها از لحاظ افت شدید آب زیرزمینی و یا کمبود منابع آب است، گفت: یکی از عوامل دیگری که در کشور به آن اهمیت داده می‌شود، فرونشست زمین است که بر اساس یافته‌های محققان، ۲۵ درصد مردم ایران در مناطقی زندگی می‌کنند که تا سال‌های آینده حداقل ممکن است یک متر فرونشست زمین را تجربه کنند.
او به تحقیق‌های انجام شده درباره فرونشست زمین در دنیا اشاره کرد و اظهار داشت: در این تحقیق ۲۹۱ منطقه مختلف در ۴۱ کشور دنیا از نظر ابعاد مختلف مورد بررسی قرار دادیم و نتایج نشان داده که فرونشست زمین یک بحث مهم در عرصه جهانی است. در سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ تعداد مطالعات در دنیا صعودی بود که یکی از علت‌ها اهمیت فرونشست در گستره جهانی و استفاده از تکنولوژی و روش‌های مدرن برای اندازه‌گیری فرونشست است.
دانش‌آموخته دانشگاه تهران با اشاره به اینکه ارتباط مستقیمی بین وضعیت اقلیمی مناطق و میزان فرونشست وجود دارد، عنوان کرد: مناطقی که وضعیت آب‌وهوایی خشک و نیمه‌خشک دارند، میزان فرونشست بیشتری نیز دارند و فرونشست زمین با میزان برداشت آب زیرزمینی رابطه مستقیمی دارد. هرچه برداشت بیشتری انجام دهیم، نرخ فرونشست بیشتری را خواهیم داشت. در گسترده جهانی مقدار فرونشست بین یک‌صدم سانتی‌متر در سال است که تا ۳۹ سانتی‌متر متغیر می‌باشد.
باقری تصریح کرد: حدود ۴۵ درصد مناطق مختلف دنیا از آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، حدود ۱۴ درصد برای صنعت و برای ۱۴ درصد برای شرب استفاده می‌کنند، پس حجم بالای استفاده از آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی است. نتایج محققان در بازه ۱۹۷۳ تا ۲۰۰۵ نشان‌دهنده این است که برداشت آب زیرزمینی عامل اصلی فرونشست در مناطق است.
او با بیان اینکه به‌صورت کلی دو عامل اصلی عوامل انسانی و عوامل طبیعی باعث فرونشست می‌شوند، گفت: ۷۸ درصد فرونشست‌های در دنیا به علت نقش انسان و حدود ۲۲ درصد به علت عوامل طبیعی است. یکی از تأثیرات مخرب فرونشست زمین به بناهای تاریخی است. سیل، خرابی جاده‌ها و خطوط ریلی، کاهش ظرفیت آب‌ها، آب‌گرفتگی مزارع، ایجاد شکاف، خرابی دیوارهای چاه‌ها و ضربه به تأسیسات شهری دیگر تأثیرات فرونشست است.
کارشناس ارشد مهندسی منابع آب به تبیین راهکارهای مدنظر خود اشاره کرد و گفت: هر استان، هر دشت و هر منطقه‌ای ویژگی‌ها و خصوصیات منحصربه‌فرد خود را دارد. نمی‌توانیم یک نسخه کلی را برای کل کشور در نظر بگیریم.
باقری افزود: استفاده از تجربیات دیگران باید موردتوجه قرار بگیرد و ببینیم دنیا چه کاری انجام داده و آن را بومی‌سازی و اجرا کنیم. کشور ما از نداشتن مدیریت پایدار در بحث منابع آب زیرزمینی رنج می‌برد.
او تصریح کرد: مردم آگاهی‌های لازم برای وضعیت آب زیرزمینی ندارند و رسانه و دولت نتوانسته این دانش را در بین مردم اضافه کند. باید با مردم و برای مردم باشیم و مردم به‌خصوص کشاورزان را فراموش نکنیم و آنها را باید در تصمیم‌گیری و اجرا دخیل کنیم. دولت باید آینده کشور را به دست جوانان و اساتید مجرب دهد.
نظر شما :