دکتر پرستو عشرتی؛ عضو هیأت علمی دانشگاه تهران:
تغییر نگرش مجموعه مدیریت شهری، اولین و ضروری‌ترین گام در مدیریت رواناب است / مدیریت رواناب مستلزم بهره‌گیری از روش‌های غیر‌سازه‌ای و نیز پایدارتر از نظر اقتصادی و محیط زیستی است / روش‌های نوین مدیریت رواناب، مدیریت در مبدأ (جذب حداکثری رواناب در محل) است
دکتر پرستو عشرتی، عضو هیأت علمی دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبای دانشگاه تهران و مجری طرح «راهنمای مدیریت رواناب در طراحی معابر محلی» است. این طرح، طرحی کاربردی است که به سفارش مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران انجام شده است. برای معرفی ابعاد مختلف این طرح و دستاوردهای آن، لیلا احمدی، کارشناس روابط عمومی، با ایشان گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه می‌خوانید.
- با تشکر از اینکه در این گفت‌وگو شرکت کردید. طرح شما با عنوان مدیریت رواناب شهری در طراحی معابر محلی شهر تهران است؛ درباره این طرح و چرایی انجام آن توضیح دهید؟
آب یکی از عوامل محدودکننده زندگی در کره زمین و یک منبع ارزشمند از ابتدای حیات بشر است که باید مورد ارزیابی، نظارت و محافظت قرار گیرد. امروزه از یک‌سو به دلیل رشد شهرنشینی و از سوی دیگر به دلیل تغییرات اقلیمی، تغییرات چشمگیری در منابع آب شهری ایجاد شده است. یکی از عوامل این تغییرات، برنامه‌ریزی‌ها و طراحی‌های شهری ناپایداری است که صرفاً برای تأمین نیازهای کوتاه‌مدت و به دور از پایداری به انجام رسیده‌اند. تلاش برای اصلاح مدیریت رواناب در شهر تهران انگیزه شکل‌گیری این طرح بوده است. ما در این طرح "راهنمای طراحی، الگوهای اجرایی و دستورالعمل‌های نگهداری و بهره‌برداری" از روش‌های مدیریت رواناب که متناسب با نیازهای معابر محلی شهر تهران است را ارائه داده‌ایم. کاربست این راهنما از سوی دست‌اندرکاران مدیریت رواناب شهر تهران، می‌تواند به‌عنوان گامی عملی در مسیر مدیریت پایدار رواناب در شهر تهران برشمرده شود.
- آیا طرح شما کاربردی است و با همکاری سازمان خاص انجام شده است؟
بله این یک طرح کاربردی است که برای مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران (معاونت مطالعات و برنامه‌ریزی امور زیرساخت و طرح جامع) شهرداری تهران به انجام رسیده است. مجری طرح معاونت پژوهشی دانشگاه تهران و من مسئول علمی آن هستم. نظارت این طرح از سوی «مدیریت مطالعات و برنامه‌ریزی فنی، عمرانی، استانداردسازی و امور بحران» آن مرکز به انجام رسیده است و بهره‌بردار طرح «معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران» است.
- چه طور شد که این طرح به شما پیشنهاد شد و ارتباط این کار با رشته تخصصی شما چیست؟
این طرح در واقع بخشی از ایده کلان من و همکارانم برای منظر شهری تهران با نام «منظر مولد و خودبسنده شهر تهران» هست که آن را در قالب یک پروپوزال در اردیبهشت سال ۱۳۹۷ به شهرداری ارائه دادیم و پیرو آن به مرکز مطالعات شهرداری تهران ارجاع داده شدیم. اما با توجه به پیشرو بودن آن طرح به نسبت نظام فنی و اجرایی موجود، پس از برگزاری جلسات متعدد، به پیشنهاد کارفرما بخش کوچکی از آن طرح کلان، به‌صورت طرح موجود در بهمن ۱۳۹۸ به قرارداد منجر شد. چه در آن طرح کلان برای منظر شهری تهران و چه در این طرح برای مدیریت رواناب در معابر محلی شهر تهران، من به‌عنوان یک معمار منظر در پی آن بوده‌ام که از پتانسیل‌های کمتر شناخته‌شده و کمتر بهره گرفته‌شده رشته منظر در حل چالش‌های فعلی منظر شهری تهران گام بردارم.
- طرح شما تا چه اندازه مورد استفاده قرار گرفته است؟
خروجی طرح ما چنان‌که از نام آن پیداست "راهنمای مدیریت رواناب در طراحی معابر محلی تهران" است. این راهنما از سوی همه سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان، طراحان، مجریان، و پیمانکاران مدیریت رواناب در کل شهر تهران قابل استفاده است. در واقع این راهنما با زبانی ساده و کاربردی به آنها کمک می‌کند که بتوانند برخلاف روش‌های متداول (اما منسوخ سازه‌ای) موجود، با بهره‌گیری از روش‌های غیر‌سازه‌ای و نیز پایدارتر از نظر اقتصادی و محیط زیستی، نسبت به حل مشکل رواناب تهران گام بردارند.
- این طرح تا چه اندازه می‌تواند به مشکلات کشور در این حوزه کمک کند؟
در کشور ایران موضوع آب همواره به‌عنوان یک عامل اساسی در استقرار و توسعه سکونتگاه‌های انسانی تأثیرگذار بوده است. زیرا به‌طور کلی تأمین آسایش اقلیمی در بخش زیادی از فلات ایران، به‌شدت وابسته به آب است. در شرایط کنونی که از یک‌طرف موضوع تغییر اقلیم باعث برهم خوردن تعادل بارش شده، وضعیت منابع آب زیرزمینی در بسیاری از نقاط کشور بحرانی است و از طرف دیگر ۷۰ درصد از جمعیت کشور در شهرها متمرکز شده‌اند، پرداختن به مسأله مدیریت رواناب‌های شهری یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. هر قطره باران در این کشور که بخش اعظم آن در نوار بیابانی کره زمین واقع شده است، نعمتی است که باید قدر شمرده شود. این طرح گامی است در تغییر نگرش در زمینه رواناب و بهره‌گیری از نزولات آسمانی در نزدیک‌ترین مکان به محل بارش برای آبیاری فضای سبز و تأمین آب آبخوان.
- در حال حاضر با توجه به تغییر شیوه زندگی و افزایش شهرنشینی کشورها به دنبال این هستند که به‌جای آنکه سیلاب را هر چه سریع‌تر از شهر خارج کنند، آلودگی آن را کم کرده و تا حد امکان در زمین نفوذ دهند یا اینکه این آب‌ها را به‌نوعی جمع‌آوری کنند. در کشور تا چه اندازه در این مسیر حرکت کرده‌ایم؟
بله دقیقاً همان‌طور که شما خاطر نشان کردید، در بسیاری از کشورهای دیگر، با توجه به اهمیت موضوع روان‌آب‌های شهری رویکردهای متنوعی در مقیاس‌های مختلف برای نحوه مواجهه با این موضوع مطرح شده است که بسیاری از آنها به‌طور عملی نیز مورد توجه قرار گرفته است. در ایران نیز دیگر استفاده از روش‌های فعلی در مدیریت رواناب نظیر جمع‌آوری و هدایت رواناب و ایجاد کانال‌های انتقال به نواحی خارج از شهر عملاً فاقد کارایی لازم است زیرا در این روش‌ها رواناب به‌عنوان یک عامل مزاحم در نظر گرفته می‌شود که باید به سرعت از شهر خارج شود. این در حالی است که امروزه از یک طرف در تمام دنیا به‌ویژه در مناطق خشک و کم باران، بروز خشک‌سالی‌های پی‌درپی باعث شده آب به یک عنصر بسیار با ارزش و کمیاب تبدیل شود و از طرف دیگر گسترش شهرها، انتقال رواناب به خارج از شهر را تبدیل به فرآیندی بسیار پرهزینه کرده است. به‌این‌ترتیب تأکید اکثر روش‌های نوین بر مدیریت رواناب در مبدأ معطوف شده است. به‌رغم بدیهی بودن این موضوع، اما هنوز در اجرای این روش‌ها در شهرهای ایران بسیار دور هستیم؛ تغییر نگرش متخصصان و مجموعه مدیریت شهری، اولین و ضروری‌ترین گام برای حرکت در این مسیر است که بیش از یک دهه هست آغاز شده است.
- عامل اصلی ایجاد رواناب، افزایش سطوح نفوذناپذیر از قبیل خیابان‌ها و معابر پوشیده شده از آسفالت و موزائیک و سایر پوشش‌های نفوذناپذیر مثل ایزوگام است که به‌کارگیری و استفاده از آنها به‌شدت رواج یافته است و با توجه به گسترش وسعت شهر در هر سال، رواناب بیشتری تولید می‌گردد. آیا تحقیق شما در مورد رواناب‌ها بیشتر تأکید بر جمع‌آوری رواناب است یا نفوذ آن؟
همان‌طور که به‌درستی ذکر نمودید، بخش عمده‌ای از سطوح در محیط‌های شهری در ایران از جمله در تهران به علت ساخت‌وساز و نوع مصالح به کار رفته در کف‌سازی‌ها عملاً غیر قابل نفوذ هستند و به همین دلیل با کوچک‌ترین بارشی، رواناب روی این سطوح جاری شده و ازاین‌رو متأسفانه پتانسیل بالایی برای شکل‌گیری سیلاب در شهرها وجود دارد. از طرفی این سطوح نفوذناپذیر شرایط طبیعی نفوذ آب ناشی از بارش در بستر را از بین برده است. پژوهش ما بدون شک بر نفوذ حداکثری رواناب در محل تولید آن تأکید دارد. رویکردی پیشنهادی ما در این طرح برای مدیریت رواناب در معابر محلی شهر تهران به این شرح است: "مدیریت رواناب در معابر محلی با هدف جذب حداکثری رواناب از طریق طراحی پروفیل معبر مبتنی بر سه مؤلفه کلیدی کاربری‌های همجوار معبر، فعالیت‌هایی که در معبر صورت می‌پذیرد و پوشش گیاهی موجود". چنان‌که آشکار است، جذب حداکثری رواناب در محل یکی از مؤلفه‌های کلیدی در رویکرد پیشنهادی ماست.
-شاید این پرسش در حوزه تخصصی شما نباشد اما با توجه به تجربه‌ای که در جریان کار خود داشتید بفرمائید آیا به لحاظ واقع‌بینانه استفاده مجدد از این آب‌های سطحی در اقلیم خشکی مثل تهران که بارندگی کم است و تراز آب زیرزمینی شهر تهران در حال افت کردن است امکان‌پذیر است؟ یا باید به این بارندگی در سطح شهر اجازه دهیم که به زیر زمین نفوذ کند. جذب سفره آب زیرزمینی شود و آبخوان دشت تهران را تغذیه کند؟
همان‌طور که گفتید پاسخ قاطع به این سوال در تخصص من به‌عنوان یک معمار «منظر» نیست و نیاز به بهره‌گیری از دانش محققین رشته‌های مختلف دارد. اما با توجه به طرحی که به انجام رساندیم و نیز تحقیقاتم در این زمینه می‌توانم بگویم که همه رویکردهای نوین در همه نقاط دنیا از جمله مناطق کم‌آبی چون تهران، یک هدف مشترک را دنبال می‌کنند و آن بازگرداندن مدیریت یکپارچه چرخه آب شهری بر اساس راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت به هدف بازگرداندن حداکثری اکوسیستم شهری به اکوسیستم طبیعی است. قاعدتاً شهر تهران نیز نه‌تنها نباید از این قاعده مستثنا باشد، بلکه به سبب قرار گرفتن در کمربند بیابانی و خشک زمین و شکنندگی آن در برابر تغییرات اقلیمی، نیازمند توجه جدی به مقوله مدیریت رواناب‌های شهری و تغییر رویکرد در این زمینه است. به همین دلیل لزوم استفاده از تجارب سایر کشورها در بهره‌گیری از روش‌های نوین و بومی‌سازی آنها بیش از پیش احساس می‌شود. در همین راستا، ما در این طرح نسبت به امکان‌سنجی استفاده از روش‌های نوین در مدیریت رواناب‌های شهری اقدام نمودیم.
-بهترین اقدامات مدیریتی را این می‌دانند که چرخه هیدرولوژیک طبیعی را که توسط شهرسازی به هم خورده است، تعدیل کنند. آیا با تخریب‌های صورت گرفته این اقدام را عملی می‌دانید. راه‌کار شما چیست؟
آنچه می‌توانم از موضوع تخصصی خود به آن پاسخ دهم آن است که متخصصین مرتبط با مقوله منظر شهری از دیسیپلین‌های مختلف هم باید و هم ناگزیر به ایجاد یک تغییر بنیادین در روش‌های اشتباهی هستند که با کاربرد آنها، در بر هم خوردن این چرخه هیدرولوژیک طبیعی نقش داشته‌اند. طرح ما گامی در این مسیر بوده است. از نگاه من، هر قدم هرچقدر هم که کوچک، حیاتی است، چرا که ما در برابر نسل‌های پس از خود مسئولیم.
نظر شما :