استاد دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی: دانشگاه بدون دخانیات بخشی از مسئولیت اجتماعی دانشگاه تهران است/ در قالب سبک زندگی، درس اعتیاد و مدل برخورد با هیجانات در همه دانشکده‌ها تدریس شود/ اعتیاد مادر تمامی بیماری‌های روانی است

به همین مناسبت جهت تشریح رویکردهای علمی و روان‌شناختی پیرامون مضرات استفاده از دخانیات و شیوه‌های صحیح منع آن، هدیه میرزایی، کارشناس روابط عمومی دانشگاه تهران در گفت‌وگویی با دکتر رضا رستمی، استاد دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی و رئیس پژوهشکده فناوری‌های همگرا به بررسی این موضوع پرداخته است.

دانشگاه بدون دخانیات بخشی از مسئولیت اجتماعی دانشگاه تهران است
دکتر رستمی، استاد دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی در ابتدای این گفت‌وگو با اشاره به اهمیت و جایگاه مسئولیت اجتماعی دانشگاه‌ها گفت: «‌دانشگاه تهران به‌عنوان یک دانشگاه پیشرو و جامع همواره توانسته در سطوح مختلف جامعه نقش و مسئولیت اجتمای خود را ایفا کند. در موضوع دانشگاه بدون دخانیات نیز این دانشگاه، تلاش دارد تا با نقش‌آفرینی، اثرگذاری اجتماعی و فرهنگ‌سازی مناسب بتواند دانشجویان و یا دانش‌آموختگان مفید و مؤثر و با سلامت جسمی و روانی به جامعه تحویل دهد».

وی با بیان اینکه هر ساله شاهد ورود افراد نخبه کشور به دانشگاه تهران هستیم، افزود: «افراد نخبه‌ای که تحت عنوان دانشجو و به دور از خانواده وارد محیط جدیدی می‌شوند. باید گفت از طرفی خانواده‌های این دانشجویان، فرزندان خود را با هدف و امید تربیت صحیح و کسب تخصص و دانش در محیط آکادمیک راهی دانشگاه‌ها می‌کنند و از طرف دیگر جدا شدن یک جوان هجده ساله که تاکنون از سوی خانواده همه گونه حمایت و کنترل می‌شده و قرار گرفتن آنها در محیط‌هایی همچون خوابگاه که قطعاً حمایت والدین را به همراه ندارد، فشارها و استرس‌های ناشی از ایجاد مسئولیت‌های جدید و مسائل مربوط به تحصیل ممکن است در مجموع زمینه‌هایی را ایجاد کند که یک شخص خواسته و یا ناخوسته به سمت استفاده از سیگار و یا حتی استفاده از مواد اعتیادآور دیگر پیش رود».
 

دوری از خانواده، نبود نظارت‌ها و استعداد ژنتیکی از زمینه‌های اعتیاد به سیگار
استاد دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی اظهار کرد: «دانشگاه باید شرایطی را ایجاد کند تا دانشجویان به سمتی حرکت نکنند که زمینه‌های آسیب و مشکلات برای آنان فراهم شود، یکی از این زمینه‌ها اعتیاد و شایع‌ترین آن سیگار است. متأسفانه سیگار اثرات مثبتی دارد و به راحتی می‌تواند در کوتاه مدت برای افراد حس خوب آرامش، توجه بهتر، کم کردن اضطراب و تنش را به همراه آورد. پس ملاحظه می‌شود، ماده‌ای وجود دارد که به وفور در دسترس است که اگر شرایط فراهم شود، خیلی‌ها ممکن است به سمت اعتیاد و وابستگی آن بروند».

دکتر رستمی با بیان اینکه در بحث دانشگاه بدون دخانیات توجه به متغیرهای متعددی به نام دانشجو باید مورد توجه قرار بگیرد، تصریح کرد: «افراد با استعدادی وارد دانشگاه می‌شوند و هدف ما باید بر این باشد که آنها را به لحاظ روان و جسم، سالم تحویل اجتماع دهیم. اما همانگونه که عنوان شد در این دوره استرس‌های خاص دوران جوانی، استرس تشکیل خانواده و مشغله‌های تحصیل چالش‌هایی هستند که مسلماً دانشجویان با آن مواجه خواهند شد. در این بین سیگار به‌عنوان ماده‌ای که به راحتی و به‌صورت قانونی در اختیار همه است، اثرات مثبتی هم دارد و یک فرد مضطرب احساس می‌کند که آن را آرام می‌کند، ممکن است از سوی دانشجوی در معرض استرس استفاده شود. دوری از خانواده و نبودن نظارت‌ها منجر می‌شود که شخص اگر استعداد ژنتیکی هم داشته باشد و شرایط آن نیز فراهم آید یک وابسته کامل به سیگار شود».
 

سیگار دروازه ورود و زمینه‌ساز اعتیادهای دیگر است
وی در بخش دیگری از سخنان خود خاطرنشان کرد: «سیگار افزایش همه نوع سرطان را به همراه خواهد داشت. ممکن است در کوتاه مدت توجه و حال شخص را خوب کند، اما در طولانی مدت قطعاً آسیب‌های متعددی همچون مشکلات ریوی و قلبی را منجر می‌شود. دانشگاه‌های پیشرو در دنیا به شیوه‌های مختلفی به این مسأله ورود کرده‌اند تا محیط دانشگاه را به‌عنوان یک محیط علمی که می‌خواهد بهترین‌ها را تربیت کند، به دور از دخانیات نگه دارند. در دانشگاه‌های خارج از کشور نیز فضاهای دانشگاهی بدون دخانیات وجود دارد، یعنی داخل ساختمان‌ها به هیچ وجه از سیگار استفاده نمی‌شود و در فضاهایی هم که به نام دانشگاه شناخته می‌شود، مکرراً تابلوهای دانشگاه بدون دخانیات نصب شده است. هدف و تلاش هم بر این است که دانشجو را سالم تحویل بگیرند و به‌عنوان یک فرد مؤثر و خلاق تحویل جامعه بدهند».

استاد دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی با عنوان اینکه سیگار دروازه ورود و زمینه‌ساز اعتیادهای دیگر است، بیان کرد: «هدف مهم‌تری که دانشگاه‌های بزرگ دنیا و بالتبع دانشگاه تهران مورد توجه قرار داده‌اند، این است که سیگار اعتیاد می‌آورد و اعتیاد آن هم شدید است، به‌واقع سیگار می‌تواند دروازه ورود و زمینه‌ساز اعتیادهای دیگر هم باشد. ما اگر با منع سیگار در نظر داریم تا محیط بدون دخانیات در دانشگاه ایجاد شود، می‌خواهیم از آسیب‌های بدتر از سیگار پیشگیری کنیم. بسیاری از مواقع تفکر جوانان و نوجوان بر این است که افراد زیادی سیگار می‌کشند و استفاده آنها هم از سیگار نمی‌تواند منعی داشته باشد و به این‌گونه عملکرد خود را توجیح می‌کنند».

دکتر رستمی ادامه داد: «سیگار آسیب‌هایی دارد که در این زمینه باید آگاهی‌های لازم و به شیوه صحیح علمی ارائه شود، ما نباید شرایط را به‌گونه‌ای فراهم کنیم تا افراد به این سمت بروند. آنچه که باید در موضوع دانشگاه بدون دخانیات به‌عنوان گام اول مورد توجه قرار بگیرد و به جوانان اطلاع‌رسانی شود، اعتیادهای بعد از سیگار است. شخص سیگار را تجربه می‌کند و لذت می‌برد در کل ویژگی اعتیاد این است که شخص با مصرف ماده‌ای حس خوبی را دریافت می‌کند، اما بعد از مدتی مصرف و وابستگی افزایش می‌یابد و در نتیجه آسیب هم بیشتر می‌شود. در نهایت استفاده از سیگار به مرز خود می‌رسد، یعنی شخص به جایی می‌رسد که اگر روزی یک پاکت سیگار هم مصرف کند، دیگر آن حس اولیه‌ای که داشته به آن دست نمی‌دهد و سراغ مواد مخدری با آسیب و وابستگی بیشتر خواهد رفت».
 

اعتیاد مادر بیماری‌های روانی است
وی با اظهار اینکه دانشگاه نباید محیط امنی برای مصرف سیگار یک جوان تازه جدا شده از خانواده و پر استرس باشد، تصریح کرد: «بهتر است در بحث دانشگاه بدون دخانیات تلاش شود تا یک پیشگیری اولیه صورت بگیرد، بدین معنا که ما باید بتوانیم در آن نقطه آغاز کاری انجام دهیم تا وابستگی به سیگار ایجاد نشود و تست سیگار و دریافت این حس خوب از سوی یک جوان دانشجو صورت نگیرد، چون این اتفاق متأسفانه زمینه‌سازی برای پیشروی در مراحل بعدی و کسب تجربه‌های خطرناک‌تر و ایجاد آسیب‌هایی تحت عنوان اعتیاد خواهد شد».

استاد دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی با طرح این پرسش که چرا منع اعتیاد مهم است، گفت: «اعتیاد مادر بیماری‌های روانی است و افسردگی، وسواس، بدبینی، ترک دانشگاه و تحصیل و طرد شدن از جامعه را به همراه خواهد داشت. یعنی یک شخص در نقطه آغاز سیگار مصرف می‌کند تا توجه آن خوب شود و استرسی که دارد از بین برود. اما ممکن است همین مسأله شروعی برای گرایش به مواد مخدر و اعتیادآور دیگر شود که ممکن است به ترک دانشگاه و اخراج از دانشگاه بیانجامد، چون وقتی مواد مخدر به میان می‌آید شاید در ابتدا فرد حس خوبی داشته باشد، اما دیگر حال خوبی برای انجام امور روزمره از جمله تحصیل ندارد، پس ملاحظه می‌شود که از این زاویه هم بحث دانشگاه بدون دخانیات یک کار شایسته و ویژه است».

دکتر رستمی با بیان اینکه استادان و دانشجویان دانشگاه تهران الگوی جامعه هستند، افزود: «گاهی اوقات جوانانی که به من مراجعه می‌کنند به آنان از مضرات مواد مخدر می‌گویم، اما توجیحی می‌کنند این است که مواد مخدری همچون حشیش و ماری‌جوانا در دنیا آزاد شده است. باید گفت اگر این مواد در برخی کشورها آزاد شده از این بابت است که ببینند چه کسانی مصرف دارند تا بتوانند به این‌گونه اشخاص کمک کنند، یا وقتی به آنها گفته می‌شود استفاده از این مواد مخدر مغز را کوچک، انسان را بی‌انگیزه و نسل‌های بعدی را به لحاظ ژنتیکی با مشکل مواجه می‌کند، باز استدلال می‌آوردند که ما کلی از افراد را می‌شناسیم که از این مواد استفاده می‌کنند. این رویکرد و میزان شناخت و اطلاعات از مواد اعتیادآور که در بین برخی جوانان مرسوم است، می‌تواند بسیار خطرناک باشد. این‌گونه استدلال‌ها صحیح نیست، ممکن است شخصی با مصرف تعداد محدودی سیگار معتاد مادام‌العمر شود، اما شخص دیگری با توجه به شرایط ژنتیکی که دارد، هیچ اتفاقی برای او نیفتد».
 

برای دستیابی به دانشگاه بدون دخانیات باید همه ارکان دانشگاه مشارکت کنند
وی با عنوان اینکه در موضوع دانشگاه بدون دخانیات همه مباحث مربوط به پیشگیری اولیه، ثانویه و اثرگذاری اجتماعی باید لحاظ شود، خاطرنشان کرد: «پیاده‌سازی اهداف دانشگاه بدون دخانیات به‌واقع از رویکردهای دانشگاه اخلاق‌مدار است و باید گفت یکی از ویژگی‌های اخلاق‌مداری توجه به سلامت خود و اطرافیان می‌باشد. افراد سیگاری معمولاً فقط به خودشان آسیب نمی‌زنند، بلکه یک شخص سیگاری خانواده‌ای دارد که به آنها سیگاری‌های ثانویه گفته می‌شود و در این بین آسیب‌های جدی را می‌بینند. پس ما در موضوع دانشگاه بدون دخانیات باید بتوانیم نگاه اخلاقی، انسانی و سلامت را به جامعه تزریق کنیم».

استاد دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی در ادامه سخنان خود با تأکید بر اینکه برای دستیابی به دانشگاه بدون دخانیات باید همه ارکان دانشگاه مشارکت کنند، تصریح کرد: «در کتابی با عنوان «Good to Great» در حوزه مدیریت که توسط جیم کالینز نگارش شده است، چگونگی اوج‌گیری شرکت‌های معمولی و تبدیل آنها به شرکت‌هایی عالی و نیز دلایل ناکامی شرکت‌های دیگر بررسی شده است. بر این اساس گفته می‌شود، شرکت‌هایی عالی و زبان‌زد هستند و شرکت‌هایی هم خوب کار می‌کنند، ولی در سطح عالی نیستند و برای تمایز بین دو موضوع ۱۰ ویژگی در این کتاب ارائه شده، اما یکی از ویژگی‌های مهم این‌گونه عنوان می‌شود که ابتدا «چه کسی» بعد «چه چیزی» و ملاک آن نیز انتخاب افراد شایسته است و در توضیح آن می‌گوید که برای انتخاب افراد شایسته‌ای که بتوانیم برای هدف و استراتژی‌مان به آنها تکیه کنیم باید به ویژگی‌های شخصیتی بیش از سوابق تحصیلی خاص، مهارت‌های مفید، دانش تخصصی یا حتی تجربه کار اهمیت دهیم. می‌خواهم از طرح این موضوع به این نکته برسم که در بحث دانشگاه بدون دخانیات نیز باید از تجربه‌ها و نقطه‌نظرهای افراد شایسته و صاحب‌نظر بهره‌مند شویم. در این زمینه همه ارکان دانشگاه اعم از استادان، دانشجویان، کارکنان و واحدهای مربوط می‌توانند مشارکت داشته باشند. ما برای دستیابی به دانشگاه بدون دخانیات می‌توانیم کارهایی با سطوح مختلف انجام دهیم و در این راستا مسئولیت‌ها و وظایف استاد، دانشجو و کارمند باید مشخص شود، همچنین فرهنگ‌سازی، اطلاع‌رسانی و گستردگی هم باید مورد توجه قرار بگیرند».

مهمترین موضوع اطلاع‌دادن و تغییر نگرش است
دکتر رستمی با اظهار اینکه ترک سیگار و کنترل آن شدنی و اما سخت است، گفت: «تعدادی از افراد در بین سطوح مختلف دانشگاه هستند که سیگار مصرف می‌کنند، ما نمی‌توانیم چکشی با آنها برخورد کنیم. عنوان می‌شود که سیگار کشیدن داخل این ساختمان، ممنوع است، اما اینکه آیا باید فضایی را برای سیگاری‌ها در نظر بگیریم و یا خیر و همچنین چگونه باید با کسانی‌که این قانون را نقض می‌کنند، برخورد کنیم از موضوع‌هایی هستند که باید در مورد آنها تفکر و مطالعه شود تا دریابیم مدل‌های موفق دانشگاه بدون دخانیات در دنیا چگونه بوده است. اطلاع‌رسانی، آگاهی‌دادن، فرهنگ‌سازی و اعمال قانون، خوب است ولی باید به گونه‌ای علمی مطالعه و بررسی شوند».

وی با اشاره به اقدام‌های دانشگاه تهران در زمینه دانشگاه بدون دخانیات، افزود: «این اقدام‌ها شروع خوبی بوده است، اما برای اینکه در موضوعی به نتیجه لازم دست یابیم باید تلاش زیادی شود. برای رسیدن به نقطه مطلوب به نظر این حرکت‌های صورت گرفته کافی نیست و نیازمند فعالیت‌های بیشتری هستیم تا اهداف طرح پیاده‌سازی و موضوع نهادینه شود. باید گفت در این زمینه مهمترین موضوع اطلاع‌دادن و تغییر نگرش است. باید درباره مضرات سیگار و مواد مخدر به‌صورت صریح، شفاف و علمی اطلاعات لازم را به جوانان ارائه دهیم و آموزش‌های لازم نیز داده شود».
 

در قالب سبک زندگی، درس اعتیاد و مدل برخورد با هیجانات در همه دانشکده‌ها تدریس شود
استاد دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی با تبیین کار پژوهشی صورت گرفته در زمینه بررسی وضعیت سلامت روان دانشجویان دانشگاه تهران گفت: «در این پژوهش مشخص شد که تعدادی از دانشجویان شکوفا، خلاق، پویا و به دنبال نوآوری هستند و در برخی دیگر از دانشجویان زمینه‌های افسردگی و اضطراب وجود دارد که به راحتی می‌توانند به سراغ اعتیاد بروند. شخصی که افسردگی و اضطراب دارد، خواب ندارد و از قرص‌های خواب‌آور استفاده می‌کند و این زمینه‌ای می‌شود تا به اعتیاد روی آورد. بر اساس این پژوهش ما نباید با اتکا به این رویکرد که دانشگاه تهران هستیم و توانسته‌ایم بهترین‌ها را جذب کنیم این موضوع را فراموش کنیم که همین بهترین‌ها با اینکه باهوش هستند، اما می‌توانند با تأثیر از مسائل مختلف افسرده شوند».

دکتر رستمی در ادامه تأکید کرد: «من به‌عنوان استاد یکی از وظایفم این است که خوب تدریس کنم و وظیفه دیگرم بر این است که الگوی خوبی باشم. یک استاد باید در زمینه سیگار و دیگر مواد مخدر دانش و اطلاعات لازم را کسب کند و در کلاس درس موضوع را به گونه‌ای مطرح و با دانشجویان در این خصوص سخن بگوید، البته نه به‌صورت مستقیم، چون ما اجازه نداریم به کسی مستقیماً امر و نهی کنیم. اما امر به معروف یعنی امر به دانش، من باید در خصوص موضوعی همچون سیگار و مواد اعتیادآور دیگر دانش لازم را کسب کنم تا بتوانم در اختیار دیگران قرار بدهم. در دانشکده روان‌شناسی قطعاً باید استادان در این زمینه اطلاعات لازم را داشته باشند، اما استادان دانشکده‌های دیگر نیز باید با این مسائل آشنا شوند و در خصوص آن در کلاس‌های درس خود صحبت کنند».

وی با بیان اینکه این پژوهش نشان داده که درصدی از دانشجویان ما با مشکلاتی روبه‌رو هستند، خاطرنشان کرد: «مشکلات آن تعداد از دانشجویان باید از طریق مرکز مشاوره دانشگاه، پیگیری شود تا آن افراد به جای اینکه سرخود قرص خواب‌آور استفاده کنند با کمک مرکز مشاوره اضطراب آنها پیدا و درمان شود. همچنین بهتر است تا در قالب سبک زندگی، درس اعتیاد و مدل برخورد با هیجانات در همه دانشکده‌ها تدریس شود. مگر ما از استادان نمی‌خواهیم که آموزش مداوم ارائه دهند، باید این موارد به آنها آموزش داده شود تا آگاهی‌های لازم را کسب کنند. البته من استاد، فقط برای دانشجویان نباید این مسائل را بدانم، بلکه در زندگی خصوصی و خانوادگی خود نیز باید آن را پیاده‌سازی کنم. چون اعتیاد آنچنان زیر پوستی حرکت می‌کند که می‌تواند همه قشرهای جامعه را تحت نفوذ خود قرار دهد، به همین دلیل ما باید دانش را در همه گروه‌ها زیاد کنیم».

برای ترک سیگار، تذکر صرف به جوانان کفایت نمی‌کند
استاد دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی تصریح کرد: «طرح دانشگاه بدون دخانیات هرچند هم خوب باشد، اما اینکه چگونه و توسط چه کسی باید اجرا شود، خیلی مهم و نیازمند مطالعه است. این طرح باید تداوم پیدا کند، دانشگاه بدون سیگار باید قسمتی از وجود دانشگاه شود. برای رسیدن به این هدف، آموزش، تولید محتوا، آگاهی و مشاوره دادن برای ترک سیگار دارای اهمیت است به نحوی‌که در مرکز بهداشت دانشگاه باید مشاوره ترک سیگار راه‌اندازی شود. صرف تذکر دادن به جوانان برای ترک سیگار کفایت نمی‌کند، بلکه باید مرکزی باشد که مشاوره‌ها و کمک‌های لازم را در این زمینه ارائه دهد. در خصوص اینکه چرا جوانان به سمت سیگار می‌روند باید یک کار همه‌جانبه صورت بگیرد و جزئی از وظایف مرکز بهداشت و مشاوره دانشگاه به‌عنوان یک کار درمانی شود. دانشگاه نیز باید امکانی فراهم آورد تا در سیستم آموزشی و طرح درس‌ها درباره مضرات سیگار و مواد اعتیادآورد دیگر صحبت شود».
 

حمایت از پایان‌نامه‌هایی با موضوع دخانیات
دکتر رستمی با اظهار اینکه برای اثرگذاری طرح دانشگاه بدون دخانیات باید از همه ظرفیت‌های دانشگاه استفاده شود، عنوان کرد: «در این کار صرفاً با کارهای تبلیغاتی به نتیجه نخواهیم رسید. در حال حاضر یکسری از پایان‌نامه‌ها از سوی معاونت پژوهشی دانشگاه حمایت می‌شود، باید در این خصوص نیز حمایت‌های لازم انجام شود. عادت و تغییر دادن عادت بسیار سخت است، مسلماً باید همه‌جانبه فکر کنیم و در این زمینه تقسیم وظیفه بین استادان، دانشجویان و واحدهای مربوط دانشگاه صورت بگیرد و بودجه و برنامه‌های خاصی برای آن در نظر گرفته شود. موضوع سیگار، مضرات آن و عوامل شکست ناشی از اعتیاد را باید برای خانواده‌های دانشجویان تشریح کنیم».

وی در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: «سیگار به اندازه‌ای ظریف و کشنده فرد را وابسته می‌کند که شخص معتاد به راحتی آن را کنار نمی‌گذارد. اعتیاد مضمن است، می‌شود کاری کرد تا فرد سیگاری کمتر استفاده کند، اما ترک کردن سخت است و نیاز به خدمات درمانی و مشاوره‌ای جدی دارد. در دانشگاه بدون سیگار باید این رویکرد را مورد توجه قرار دهیم و اینکه تلاش کنیم تا اشخاصی که سیگاری نشده‌اند، به دنبال آن نروند. این گروه دوم برای دانشگاه باید مهم‌تر باشند. در دانشگاه ۸۰ درصد از سیگار استفاده نمی‌کنند که برای ما سرمایه هستند، ما باید با آگاهی‌دادن، اطلاع‌رسانی و شفاف‌سازی در خصوص مضرات استفاده از دخانیات و مواد اعتیاد‌آور این گروه را حفظ کنیم و به‌گونه‌ای مانع از رفتن آنها به این سمت شویم».