دکتر موسوی موحدی: با توجه به آسیب ژنوم و انتقال به نسل آینده، مساله سیگار و دخانیات مساله نسلی است / قانون‌‌گذاری و فرهنگ‌سازی باید رویکرد و ریشه علمی داشته باشد / مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران چهل سال عاری از دخانیات است

مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران، از جمله این مراکز است که از سال ۱۳۶۱ این برنامه را آغاز کرده است. به همین مناسبت و برای آشنایی با سابقه این امر و همچنین تشریح رویکردهای علمی پیرامون مضرات استفاده از دخانیات و شیوه‌های صحیح منع آن، هدیه میرزایی، کارشناس روابط عمومی دانشگاه تهران در گفت‌وگویی با دکتر علی‌اکبر موسوی موحدی، رئیس مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک و استاد ممتاز دانشگاه تهران به بررسی این موضوع پرداخته است.

آسیب ژنوم و انتقال به نسل آینده از مضرات دود سیگار است
دکتر موسوی موحدی، رئیس مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک در ابتدای این گفت‌وگو ضمن تبیین برخی از مضرات دود سیگار، اپی‌ژنتیک را از مهمترین مباحث مطروحه در این زمینه برشمرد و گفت: «عموم مردم با مسأله اپی‌‌ژنتیک و آسیب ژنومی دود سیگار آشنایی ندارند. دود سیگار با دارا بودن حدود ۴۶۰۰ تا ۶۰۰۰ ترکیب شیمیایی مختلف زمینه‌ساز عوارض مهلک همچون سرطان، بیماری‌های قلبی-عروقی، مشکلات کلیوی، دیابت و بیما‌ری‌های دیگر است».

وی با اشاره به انتشار کتاب «دودسیگار: تازه‌های علمی در تعدیل آسیب‌های ناشی از آن» به نگارش خود و سیده زهرا موسوی‌نژاد و رضا یوسفی در سال ۱۳۸۸، خاطرنشان کرد: «رویکرد این کتاب آگاهی‌رسانی به افرادی است که سیگار مصرف می‌کنند، در این کتاب زیان‌های مصرف سیگار هشدار داده شده و همچنین راه‌های تعدیل و جلوگیری از زیان‌های آن نیز ارائه شده است. در بخشی از این کتاب به موضوع دود سیگار، تخریب ژنومی و انتقال به نسل آینده پرداخته می‌شود. بر این اساس عنوان شده است که دود سیگار مسبب ایجاد جهش‌های HPRT، تولید ادرار جهش‌زا، تبادل کروماتیدهای خواهری، ناپایداری ریز ماهواره‌ها و تخریب DNA در برخی بافت‌ها و سلول‌های رویشی است. ترکیبات موجود در توتون قادرند جهش‌‌هایی را در ژنوم ایجاد کنند که انباشته شدن آنها منجر به سرطان‌زایی می‌شود. سیگاری بودن مادران به‌ویژه در دوران بارداری بر سلامت کودکان آنها اثر می‌گذارد. در اسپرم مردان سیگاری نیز فراوانی آناپلوئیدی ، افزایش DNA، شکست‌های رشته‌ای و آسیب‌های اکسایشی بالا می‌رود و جهش در اسپرم قابل انتقال به نسل بعد است».
رئیس مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک افزود: «بنابراین، این تغییرات مخرب ممکن است منجر به تغییرات پایدار و غیر قابل برگشت در ترکیب ژنتیکی زاده‌ها شود و می‌تواند حتی در نسل‌های بعدی هم پایدار بماند. افزون‌بر موارد گفته شده مواجهه ناخواسته با دود سیگار نیز می‌تواند عوارض نامطلوبی را ایجاد کند. یعنی سیگاری که افراد مورد استفاده قرار می‌دهند در چند نسل بعد از آنها نیز می‌تواند تبدیل به مسائل ژنتیکی، سیتوژنتیک و ژنوتاکسیک شود. لذا، مسأله سیگار بحث نسلی دارد و مضرات سیگار فقط متوجه شخصی که از آن استفاده می‌کند نمی‌شود، بلکه نسل‌های بعدی آن را نیز با مشکلات زیادی روبه‌رو خواهد کرد. این زاویه از دیدگاه علمی را بیشتر باید در بین دانشجویان، اعضای هیأت علمی، کارکنان دانشگاه و همچنین اعضای مختلف جامعه اطلاع‌رسانی کنیم، بحث انتقال نسلی مضرات سیگار امروزه در دنیا مورد توجه قرار گرفته است».

نیکوتین موجود در سیگار، پیش‌ساز مواد سرطان‌زا در بدن
استاد ممتاز دانشگاه تهران با بیان اینکه در بخش دیگری از این کتاب موضوع نیکوتین به‌عنوان پیش‌ساز مواد سرطان‌زا در بدن مورد بررسی قرار گرفته، تصریح کرد: «در این بررسی آمده است که مسأله ترکیب آلکالوئیدی ماده اعتیادآور و فوق‌العاده قوی است که منبع اصلی و تجاری آن برگ گیاه تنباکوست. هر عدد سیگار حاوی ۱۵ تا ۳۰ میلی‌گرم از این ماده است و به ازای هر سیگار ۰/۵ میلی‌گرم نیکوتین جذب بدن فرد سیگاری می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که غلظت ۶۰ میلی‌گرم این ترکیب در صورتی‌که جذب بدن شود، کشنده است. این ترکیب به آسانی از غشای سلول‌ها عبور می‌کند و به سرعت در مغز تجمع می‌یابد. از آنجایی که نیکوتین در سطح سلول‌های مغزی دارای گیرنده اختصاصی است، می‌تواند غلظت طبیعی برخی هورمون‌ها و پیام‌آورهای عصبی را تغییر دهد و در نتیجه اثرات خاصی بر بخش‌های متفاوتی از بدن داشته باشد».
دکتر موسوی موحدی ادامه داد: ««از طرف دیگر، نیکوتین سرعت ضربان قلب و فشار خون را زیاد می‌کند و موجب پیدایش لخته‌های غیر عادی در خون می‌شود و با فلج کردن مژک‌هایی که در نظافت مجاری تنفسی نقش دارند، سهم عمده‌ای در بیماری‌های دستگاه تنفسی دارد. همچنین نیکوتین پیش‌ساز مواد فوق‌العاده سرطان‌زایی نظیر نیتروزآمین‌ها و متیل‌آمین است و نقش مهمی در ایجاد سرطان‌های لوله گوارش نیز دارد».
 

فرهنگ‌سازی و قانونگذاری لازمه دستیابی به دانشگاه بدون دخانیات است
وی در بخش دیگری از سخنان خود با اظهار اینکه در بسیاری از دانشگاه‌های دنیا استفاده از سیگار ممنوع است، گفت: «بسیاری از دانشگاه‌ها و مؤسسات در دنیا هستند که با جدیت منع استفاده از سیگار را دنبال می‌کنند، حتی در کشورهایی همچون سنگاپور استفاده از سیگار در جامعه و بین عموم ممنوع است. دانشگاه تهران هم به‌عنوان یک دانشگاه علمی و فرهنگی شایسته است با آگاهی‌دادن، موضوع «دانشگاه عاری از سیگار» را فرهنگ‌سازی کند. اطلاعات علمی لازم در خصوص مضرات استفاده از سیگار باید در دسترس عموم قرار بگیرد تا مردم تصور نکنند که سیگار فقط مسأله‌ای شخصی، تنوعی و تفریحی است، بلکه باید بدانند فرزندان و نسل‌های آینده را نیز با مشکلاتی روبه‌رو خواهد کرد».
رئیس مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک با تأکید بر اینکه فرهنگ‌سازی و قانونگذاری لازمه دستیابی به دانشگاه بدون دخانیات است، عنوان کرد: «در این زمینه هم باید فرهنگ‌سازی شود و هم قانون‌های لازم تدوین و اجرا شود. فرهنگ‌سازی این است که ما بر مبنای دانش و آگاهی به دیگران نکات، مسائل و مضرات استفاده از سیگار را اطلاع‌رسانی کنیم و اینکه چه اتفاق‌هایی برای خود شخص، خانواده او و نسل‌های بعد خواهد افتاد. بسیاری از مردم در این‌باره و ایجاد و بروز مشکلات ژنتیکی آگاهی لازم را ندارند، دادن اطلاعات خوب مبنی بر دانش تبدیل به فرهنگ‌سازی می‌شود. آگاهی داشتن نسبت به هر موضوعی مقدمه اجرای قانون است. اطلاع‌رسانی باید با شیوه بسیار لطیف بیان شود و این کار را دانشگاه‌ها می‌توانند به نحو صحیح و مطلوب انجام دهند».

باید ازسخن و دانش استادان صاحب‌نظر برای فرهنگ‌سازی بهره‌مند شویم
استاد ممتاز دانشگاه تهران تصریح کرد: «سؤالی که مطرح می‌شود این است که این فرهنگ‌سازی باید از طرف و زبان چه شخصی صورت بگیرد؟ در پاسخ می‌توان گفت کسی که دانشگاه و جامعه علمی به گفتار و کردار او احترام می‌گذارد، گاه شنیدن یک سخن و جمله‌ای از زبان اشخاص صاحب‌نظر و آگاه که به لحاظ جایگاه علمی و شخصیتی مورد قبول و اطمینان هستند، بسیار تأثیرگذارتر از آن است که به طور مثال یک واحد و یا اداره‌ای در دانشگاه بخواهد مطلبی را بارها انعکاس دهد. به نظر می‌رسد از استادان بسیار خوبی که در حال حاضر در این زمینه فعالیت و آگاهی لازم را دارند باید دعوت شود تا در فضاهای مجازی زمانی را در رابطه با این مسأله صحبت کنند، یقیناً این رویکرد تأثیر بسیاری را برای نسل جوان دانشجو، کارکنان و اعضای هیأت علمی به همراه خواهد داشت».
دکتر موسوی موحدی در ادامه عنوان کرد: «در این زمینه می‌توانیم از همکاری استادان دانشگاه تهران که البته خود آنها سیگار نمی‌کشند بهره مند شویم، چون کسی که نظر و یا مطلبی را بیان می‌کند، در درجه اول باید خود به آن عمل کند تا بتواند آن را انتشار دهد. کسی نمی‌تواند سیگار بکشد و دیگری را از این کار منع کند، بلکه باید عاری از سیگار باشد تا بتواند در خصوص تعدیل و یا عدم استفاده از سیگار صحبت کند. این فرهنگ‌سازی می‌تواند از جانب استادان صاحب‌نظر و در قالب سخنرانی‌های نو، علمی و کوتاه همچون سخنرانی‌های تد ارائه شود».

اقدام‌های دستوری و بخشنامه‌ای تأثیر چندانی نخواهد داشت
وی با اظهار اینکه قانون قبض و بسط دارد و من همیشه موافق بسط آن هستم، خاطرنشان کرد: «باید گفت قانون به‌صورت قبض کمتر کارآمد بوده است. لذا، قانون را باید به‌صورت آگاهی، فرهنگ و جملات لطیف و کاربردی در بیاوریم و از زبان افرادی که مورد قبول جامعه دانشگاهی هستند، بشنویم. امروزه قانون را نباید به‌صورت دیکته‌ای نوشت، بلکه همین قانون را باید با سخنان و نکات نغز و بر مبنای علم و دانش، پلکانی، کوتاه، علمی و با لحن زیبا ارائه دهیم. من همیشه تأکید دارم اگر بتوانیم مطالب را به زبان سعدی برای مردم بازگو کنیم، بسیار تأثیرگذار خواهد بود. ایراد ما بر این است که این حکماً را داریم که به بهترین شیوه سخنانی را گفته‌اند، اما بهره کافی از آنها نمی‌بریم. این‌گونه مسائل را باید با اندیشمندان و استادان مطرح کنیم تا دریابیم آنها چگونه می‌توانند این قوانین را به زبان شیوا و رسا عنوان کنند و بعد آن را انتشار دهیم».
رئیس مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک با بیان اینکه در هر چیزی باید اخلاق و لحن خوب و خوشایند استفاده شود، افزود: «در این صورت است که حتی قواعد بازدارنده‌ای همچون منع استفاده از دخانیات در بین جوانان نیز می‌تواند تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد. اقدام‌های دستوری و بخشنامه‌ای تأثیر چندانی نخواهد داشت، قانون را باید به‌صورت باز همراه با آگاهی و لطافت عنوان کنیم و البته در کنار آن لازم است تا راهکارهای مورد نیاز هم ارائه شود. اگر ما منعی برای انجام ندادن کاری و یا تأکید برای انجام آن داریم، در مورد آن باید آگاهی‌های لازم را بدهیم».

دستورالعمل‌های اداری در زمینه منع استفاده از دخانیات محتوای لازم را ندارند
استاد ممتاز دانشگاه تهران در ادامه سخنان خود تصریح کرد: «به شخصی گفته می‌شود که باید مصرف سیگار را تعدیل کند، وقتی به آن وابستگی دارد چگونه می‌تواند این کار را انجام دهد. تعدیل با متوقف کردن و ترک کردن فرق می‌کند، باید راهی به این افراد نشان داده شود تا اندک اندک و البته با خواسته و میل خود این کار را انجام دهند. قانون و اجرای آن در اداره امور بسیار مهم است، اما به این نکته هم شایسته است توجه کنیم و بدانیم قانون زیر بنا می‌خواهد و باید در باور و قلب انسان نهادینه شود تا بتواند آن را اجرا کند. قانون خوب است، اما به شرط آنکه کارایی داشته باشد و شرط کارایی آن زیربنای فرهنگی و آگاهی‌سازی است».
دکتر موسوی موحدی با تأکید بر اینکه قانونگذاری و فرهنگ‌سازی باید رویکرد و ریشه علمی داشته باشد، گفت: «خیلی از مطالب در حال حاضر در خصوص ممنوعیت استفاده از سیگار در دانشگاه به راه‌های مختلف انتشار پیدا می‌کند که به نظر می‌رسد که این مطالب گذرا خواهند بود و کارایی لازم را نخواهند داشت، چون با علم همراه نیستند. دستورالعمل‌های اداری که منتشر می‌شوند محتوای لازم را ندارند. تأکید می‌شود در این زمینه و البته همه مسائل چه اعمال قانون و چه فرهنگ‌سازی باید رویکرد علمی داشته باشیم، به‌ویژه در دانشگاه شایسته است در این مورد و سایر موارد مکانیزم علمی ارائه شود تا مورد پذیرش قرار بگیرد. وقتی ما یک جوان دانشجو را از کشیدن سیگار منع می‌‌کنیم اگر این مسأله با رویکرد علمی تبیین شود، یقیناً تأثیر بیشتری خواهد داشت. به طور مثال مطلوب است برای یک جوان تشریح کرد که سیگار استرس ایجاد می‌کند و استرس در بدن به رادیکال‌های آزاد غیر متعادل تبدیل می‌شود و این امر زمینه‌ساز خیلی از بیماری‌ها از جمله دیابت و یا کوید -۱۹ خواهد بود. مسائل باید به لحاظ علمی بازگو شود تا شخص بتواند قانع شود و گام در راه تعدیل و یا ترک سیگار بردارد».

با احساس و رویکردهای شخصی و مسائل سطحی تصمیم نگیریم
وی با بیان اینکه ما دانشگاهی هستیم یعنی باید بر مبنای دانش تصمیم بگیریم و عمل و مدیریت کنیم، اظهار کرد: «مدیریت ما باید بر مبنای دانش باشد و با احساس و رویکردهای شخصی و مسائل سطحی تصمیم نگیریم. هر کشوری که بر مبنای دانش کار کرد موفق شد و توانست پیشرفت کند. در دانشگاه تهران استادان صاحب‌نظر بسیاری هستند، این دانشگاه یک مرکز بسیار بزرگ برای اندیشه و دانش است که با نگاه‌های گوناگون می‌تواند گفتمان «دانشگاه عاری از سیگار» را مطرح کند. در دانشگاه‌های تهران و علوم پزشکی تهران تعداد زیادی دانشمند و صاحب‌نظر در رشته‌های مختلف هنر، علوم، ادبیات، علوم پزشکی، حقوق و … هستند که می‌توانند از دیدگاه خود در رابطه با مسأله سیگار و تعدیل آن صحبت کنند. به طور مثال استادان دانشکده روان‌شناسی خیلی خوب می‌توانند به مفاهیم استرس‌زا و عوامل و مضرات آن بپردازند».
رئیس مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک با تصریح اینکه در این زمینه می‌توان طرح تحقیقاتی تعریف، مقالات در سطح ملی و بین‌المللی منتشر کرد و راهکارهای علمی و عملی ارائه داد، افزود: «در حال حاضر فضای مجازی برای گفت‌و‌گو در دسترس است. همانگونه که گفتم مطلوب است مجموعه سخنرانی‌های ویژه با عنوان تد ایرانی و یا سخنرانی‌های ویژه دانشگاه تهران با مباحث گوناگون تهیه شود. البته در این سخنرانی‌ها خیلی هم نباید مستقیماً به موضوع سیگار پرداخت، بلکه باید مسائل دیگری بیان و به‌صورت غیر مستقیم به عوارض سیگار اشاره شود که این رویکرد می‌تواند بیشتر تأثیرگذار باشد. به نظر می‌رسد اگر این کار انجام شود بر کارهای دیگر مقدم است و تأثیر بر قلب و روان انسان‌ها خواهد داشت. لازم به ذکر است که بدانیم با محبت و لحن زیبا می‌توانیم بر قلوب دیگران تأثیر بگذاریم و این نکته مهم را فراموش کرده‌ایم. ما ایرانی‌ها صاحب حکمت عالم هستیم، اما در مدیریت‌ها از آن استفاده نمی‌کنیم و توجه نمی‌شود که قلب چه می‌خواهد، هل الجزاء الاحسان الی الاحسان».
استاد ممتاز دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: «به هر طریق صحبت‌ها و سخن‌های ما با لحن نیکو و ادب اثرگذار می‌شود که می‌توانیم با الگوبرداری از حکمای پیشین این رویه را پیش بریم. از اعضای علمی نظرخواهی و از آنها درخواست شود که سخنرانی‌های علمی-عمومی ارائه دهند و فهرست آنها به‌صورت مجازی در اختیار دانشگاهیان قرار بگیرد. شایسته است روابط عمومی دانشگاه نیز ارائه این سخنرانی‌ها را مدیریت کند تا به نحو مطلوبی بهره‌برداری شوند».
 

مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک، چهل سال عاری از دخانیات
دکتر موسوی موحدی در پایان سخنان خود گفت: «بنده چهار دوره ریاست مؤسسه بیوشیمی و بیوفیزیک را بر عهده داشته‌ام که اولین دوره آن در سال ۱۳۶۱ بوده است و در آن زمان این اتفاق افتاد یعنی در زمینه منع استفاده از سیگار قانون‌گذاری صورت گرفت. خوشبختانه با همکاری اعضای هیأت علمی و سایر کارکنان توانستیم این مؤسسه را عاری از دخانیات کنیم در حال حاضر کسی در محیط مؤسسه از سیگار استفاده نمی‌کند و این کار به گونه‌ای خلاف محسوب می‌شود و باید گفت نزدیک به چهل سال است که این رویکرد در مرکز پیاده‌سازی شده و مورد حمایت قرار گرفته است.