عضو هیئت علمی دانشگاه تهران: علوم ارتباطات تنها از طریق ترکیب با سایر حوزه‌های NBICS قادر به حل مسائل و چالش‌های جدید است/ تحولات کلیدی از زاویه فرد و فناوری روی داده که دیگر در اختیار دولت‌ها نیست

به مناسبت روز جهانی ارتباطات و روابط عمومی مینا راستی، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی با دکتر حمید عبداللهیان، عضو هیئت علمی و استاد تمام گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران در خصوص حوزه‌های جدید این علم به گفت‌وگو نشسته است که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:

دکتر حمید عبداللهیان، در ابتدای گفت‌وگو بر اساس مدل توماس کوهن به توضیح «ایجاد حوزه‌های جدید» در علم ارتباطات پرداخت و گفت: زمانی که یک ناهنجاری در علم رخ دهد و دستگاه‌های علمی موجود توانایی پاسخ به آن ناهنجاری را نداشته باشند، دیدمان (پارادایم) جدید شکل می‌گیرد و حوزه‌های جدید فرصت ظهور پیدا می‌کنند؛ چرا که کوهن معتقد است پیشرفت علمی عبارت از ابداعات و اختراعات نیست، بلکه جایگزینی دیدمان‌های (پارادایم‌های) غلط با دیدمان‌های درست است.

عبداللهیان تصریح کرد: گاهی اوقات تحولاتی در جامعه رخ می‌دهد که دستگاه‌های دیدمانیِ موجود در یک علم نمی‌توانند به آن تحولات پاسخ داده و یا آن‌ها را تبیین و یا تفسیر کنند. در چنین شرایطی دیدمان جدید به وجود می‌آید تا به تحولات جدید پاسخ دهد. البته لازم به ذکر است که دیدمان‌های موجود به سرعت جای خود را به دیدمان‌های جدید و درست نداده و مقاومت می‌کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به این نکته که در علوم اجتماعی و علوم انسانی دیدمان کاملاً غلط وجود نداشته و تنها شهرت خود را از دست می‌دهند، یادآور شد: ورود حوزه‌های جدید به علم ارتباطات نیز همین گونه است؛ تحولاتی مانند انتقال از جامعه مبتنی بر صنعت و تحولات فیزیکی به جامعه متکی بر اطلاعات و نرم‌افزار یا جامعه شبکه‌ای یا جامعه اطلاعاتی بر همین اساس رخ داده است. حوزه‌هایی مانند روزنامه‌نگاری و رسانه‌های نوشتاری به تدریج گستردگی و شهرت خود را از دست داده و جای خود را به فضای مجازی و اطلاعات موجود در فضای مجازی داده‌اند.

وی خاطرنشان کرد: به همین دلیل برخی از ظرفیت‌های ارتباطی کنار گذاشته می‌شوند. سینما و تلویزیون هم در معرض بروز چنین تغییراتی هستند چرا که فیلم‌های ساخته شده در فیلیمو و درگاه‌های اینترنتی مشابه به فروش رسیده و تحت تأثیر تحولات فضای ارتباطاتی قرار گرفته‌اند.

استاد تمام گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران با اشاره به تحولات ایجاد شده در تعریف علم ارتباطات اذعان کرد: در تعریف علم ارتباطات هم تحولاتی رخ داده است. در گذشته علم ارتباطات به فرآیند تولید پیام، انتقال پیام از طریق رسانه‌ها و رسیدن آن به مخاطب می‌پرداخت اما اخیراً علم ارتباطات به تولید اجتماعی معنا می‌پردازد که شامل حوزه پیشین است.

دکتر حمید عبداللهیان با بیان تغییرات موجود در حوزه‌های ارتباطی گفت: در حوزه‌های ارتباطات هم تغییراتی مشاهده می‌شود. علم ارتباطات به معنای سنتی خود نمی‌تواند به پیشرفت‌ها و تحولات اخیر پاسخ بدهد. بلکه در ترکیب با سایر حوزه‌ها که اکنون تحت عنوان NBICS (نانو، زیست‌شناسی، اطلاعات، علوم شناختی و علوم اجتماعی) شناخته می‌شود، به این پیشرفت‌ها می‌پردازند. همچنین این تغییرات را در proxemics (تحلیل فضای اجتماعی و رابطه انسان و فضاهای موجود) و تحلیل جوامع متحرک می‌بینیم. این قالب‌های جدید قادرند به حل مسائل و پاسخگویی درست به تحولات حوزه ارتباطات و حتی فراتر از آن بپردازند.

عبداللهیان ادامه داد: نکته دیگر مربوط به تحولات وب است. وب ایستای یک، اطلاعات را در اختیار مخاطب قرار می‌داد و امکان تعامل وجود نداشت. وب ۲ به شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی کمک کرد و وب ۳ نیز وظیفه برقراری زمینه برای ارتباط بین تمامی دستگاه‌های الکترونیکی را ایجاد کرده است. به عبارت دیگر، نه تنها مهار همه دستگاه‌ها امکان‌پذیر شده است بلکه در وب ۳ رایانه‌ها توانایی تولید داده‌های خام را نیز بر عهده دارند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان این نکته که تحولات کلیدی از زاویه فرد و فناوری در حال رخ دادن است، یادآور شد: امروزه اینترنت ماهواره‌ای یا اینترنت استارلینک در حال گسترش بوده و دیگر در اختیار دولت‌ها نخواهد بود. البته طراحان این حوزه معتقدند که با پیشروی در این فناوری به حوزه اختیارات دولت‌ها و قوانین کشورها احترام می‌گذارند. اما در نهایت امکان استفاده از اینترنت ماهواره‌ای یا اینترنت استارلینک شرایطی را برای تمام مردم فراهم کرده و مجموعه‌ای از مفاهیم جدید را به جامعه معرفی خواهد کرد. مانند مفهوم «حکمرانی» که به مرور زمان معنای خود را از دست داده و دیگر در قالب مرزهای جغرافیایی معنایی نخواهد داشت.

وی تصریح کرد: بنابراین ما با مجموعه‌ای از اتفاقات در حوزه ارتباطات مواجه هستیم. در گذشته رشته جامعه‌شناسی پیشگام علوم انسانی بود، دانش لازم را تولید کرده و سایر علوم از آن استفاده می‌کردند اما با تحولات کنونی، رشتۀ چند رشته‌ای ارتباطات در این حوزه پیشگام است. ارتباطات در قالب رشتۀ واحد علوم انسانی مطرح نخواهد شد، بلکه چند رشته‌ای بوده و از سایر علوم و رشته‌ها برای پیشبرد آن استفاده خواهد شد.

استاد تمام گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران با تأکید بر دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم گفت: دانشگاه‌های نسل سوم باید مهارت‌زا و دانشگاه‌های نسل چهارم باید ثروت آفرین باشند. اگر رشته‌های دانشگاهی نتوانند در قالب فعالیت‌های دانشگاهی هر جامعه، به تولید ثروت بپردازند، نمی‌توانند رویه آموزشی مطلوب را محقق کنند. بر این اساس، رشته ارتباطات باید به سمت تربیت دانشجویان و نیروهای متخصصی حرکت کند که بتوانند با مهارت خویش به تولید ثروت بپردازند.

دکتر حمید عبداللهیان با اشاره به کمبود حس مسئولیت پذیری نیروهای دانشگاهی در علوم انسانی، علوم اجتماعی و ارتباطات، تأکید کرد: در دوران همه‌گیری کرونا، بخش آموزش دانشگاهی ضربه‌های زیادی را متحمل شده و گمان می‌کنم که در آینده با افت تحصیلی مواجه خواهیم بود. به عبارت دیگر چنین شرایطی هم به هدف مهارت‌آفرینی و هم ثروت آفرینی لطمه می‌زند. این در حالیست که کشوری مانند ایران به نیروهای متخصص، درس‌خوان و وطن‌پرست نیاز دارد.

عبداللهیان تصریح کرد: البته در بخش‌هایی از کشور نیروهای متخصص، درس‌خوان و وطن‌پرست وجود دارند و در شرکت‌های دانش‌بنیان و صنایع مختلف به فعالیت‌های گوناگون و برجسته‌ای مشغول هستند اما حوزه علوم انسانی نیازمند تقویت و ایجاد سطح مطلوب است. در حوزه ارتباطات نیز تغییر رویکرد به سوی پرورش نیروهایی حس می‌شود که بتوانند وارد حوزه‌های جدید شده و در آن بدرخشند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران همچنین بر لزوم وجود متخصصانی در حوزه‌های «رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی»، «رابطه انسان و فضا»، «مطالعه جوامع متحرک»، «مطالعات فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات (جمع‌آوری داده‌های کلان)»، «اینترنت سیاه»، «اینترنت عمیق» و «مطالعات مربوط به توسعه وب ۳» تأکید کرد.

وی با اشاره به این نکته که حل مسائل و مشکلات جدید جوامع در گرو هم‌گرایی میان علوم مختلف است، یادآور شد: برقراری ارتباط، تعامل و هم‌افزایی میان علوم مختلف منجر به پیشرفت جوامع به ویژه ایران خواهد شد. به همین دلیل بر لزوم برگزاری وبینارهای مختلف و مشترک میان دانشگاه‌ها و دانشکده‌هایی مانند علوم اجتماعی، فنی، اقتصاد، جغرافیا، علوم و فنون نوین، علوم و ریاضیات و… تأکید می‌شود. تنها در گرو این هم‌گرایی است که امکان راه اندازی رشته تحلیل شبکه‌ها فراهم می‌شود.

استاد تمام گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران ادامه داد: ایران کشوری است که به لحاظ مسائل نظامی، امنیتی و ژئوپلتیک در معرض چالش‌های فراوان قرار دارد. به همین دلیل باید رشته‌های چند رشته‌ای تأسیس شوند تا به نیازهای امنیتی و ملی پاسخ داده شده و تولیدات راهبردی داشته باشند و مسائل ملی را حل کنند. به عبارت دیگر باید سامانه‌های جدیدی تعبیه شوند تا کشور را رصد کرده و از مشکلات و موانع موجود در حوزه جغرافیا، اقتصاد، محیط زیست، نظامی و… آگاهی ایجاد شود. دستیابی به این موارد نیازمند آگاهی و تلاش روزافزون است که به تنهایی میسر نشده و از طریق هم‌افزایی علوم مختلف رخ می‌دهد.

دکتر حمید عبداللهیان با اشاره بر وابستگی اقتصاد و رفاه عمومی به نظام‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی خاطرنشان کرد: یکی از نقاط آسیب پذیر جامعه ما تجارت و اقتصاد بوده و بخش عظیمی از این اقتصاد و تجارت به فضای مجازی منتقل شده است. حال این سوال مطرح می‌شود که ما از فضای مجازی برای تولید ثروت چه استفاده‌ای می‌کنیم؟ در این شرایط نابرابری‌هایی در دسترسی به اینترنت و فضای مجازی وجود دارد که در پرتو هم‌گرایی رشته‌ها، این نابرابری‌ها کمتر می‌شود.

عبداللهیان افزود: اگر دسترسی به فضای مجازی وجود داشته باشد، می‌توان از مهارت‌های موجود در فضای واقعی استفاده کرد تا در فضای مجازی تولید ثروت رخ دهد. به عبارت دیگر مهارت‌ها در فضای واقعی به فضای مجازی وارد خواهند شد که برون‌داد آن رفاه و ثروت اجتماعی خواهد بود. بنابراین اقتصاد و رفاه عمومی هم به نظام‌های ارتباطات و اطلاعات نوین وابسته شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به ایجاد رشته‌های جدید در حوزه ارتباطات عنوان کرد: در برخی از حوزه‌های جدید ارتباطات مانند ارتباطات سلامت ورود کرده و این رشته را در دانشگاه تهران تأسیس کرده‌ایم. اما تأسیس سایر حوزه‌ها مانند ارتباطات محیط زیست کمی زود است چراکه برای راه اندازی آن نیاز به ارتباط و هم‌افزایی با نهادهای مختلف وجود دارد. اگر این رشته‌ها راه اندازی شوند، در آینده می‌توان از تجارب سایر دانشکده‌ها برای تأسیس رشته‌های چند رشته‌ای نیز استفاده کرد.

وی ادامه داد: جامعه ایران در دوران گذار قرار داشته و به همین دلیل نمی‌توان به طور دقیق توضیح داد که ارتباطات و رشته ارتباطات چه معنایی دارد. چراکه در هم تنیدگی‌ای از رشته‌ها و حوزه‌های مختلف در حال رخ دادن است و ارتباطات با حوزه‌هایی مانند علوم کامپیوتر، اقتصاد، جغرافیا و… پیوند دارد. به عبارت دیگر تنها ارتباطات بین انسان‌ها مطرح نیست. در دانشگاه تهران در حوزه‌هایی مانند رسانه‌ها، افکار عمومی و نظریه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به خوبی کار شده و نمایی از معرفی رشته ارتباطات را برای همگان فراهم کرده است.

استاد تمام گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران با اشاره به فراز و فرودهای جامعه ایران تأکید کرد: جامعه ایران، جامعه‌ای همراه و همدل است چراکه توانسته از تمام فراز و فرودهای تاریخی عبور کرده و خود را به قرن ۱۵ خورشیدی (۲۱ میلادی) برساند. ایران جامعه‌ای است که بقایای انسانی و تاریخی آن به ۶۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد و به تأیید متفکران ایران‌شناس، حداقل هفت هزار سال قبل از میلاد به شکل جامعه جمعی‌گرا به وجود آمده است.

دکتر حمید عبداللهیان تصریح کرد: جامعه ایران به همت از خودگذشتگی افراد، به جایی رسیده که می‌تواند مجدداً در حوزه‌های گوناگون پیشتاز باشد. لازم به ذکر است که در حوزه‌های گوناگونی مانند صنایع هسته‌ای، نظامی، راداری، پهباد و… به خوبی پیشرفت کرده است. در حوزه‌های کلیدی مانند ارتباطات هنوز دستاورد برجسته‌ای دیده نمی‌شود که باید رخ بدهد.

عبداللهیان در پایان گفت‌وگو تأکید کرد: من به آینده رشته ارتباطات امیدوار و خوش‌بین هستم. گمان می‌کنم که نسل‌های آتی، نیروها و قهرمانان وطن پرستی را خواهند داشت که کشور و رشته ارتباطات را جلو برده و بیش از پیش با مقتضیات اجتماعی، راهبردی، سیاسی و نظامی همراه شوند. کما اینکه جامعه هم به خودی خود تغییرات و نیازها را حس کرده و با تجارب موجود، کشور را به سوی پیشرفت سوق خواهد داد. در حوزه ارتباطات اگر نیروهای خوبی تربیت شود، به نوعی ثروت آفرینی نیز ایجاد خواهد شد.