سیاست‌گذاری در راستای تدوین برنامه‌های مداخله‌ای به‌منظور بهبود وضعیت زنان توسط نهادهای حمایتی ضروری است

لیلا احمدی، کارشناس روابط‌عمومی، به مناسبت روز زن گفت‌‌وگویی در خصوص فعالیت‌های این مرکز مطالعاتی و چشم‌انداز آتی فعالیت‌های این مرکز با دکتر ملیحه شیانی انجام داده است که در ادامه می‌آید.
 

• با تشکر از اینکه در این گفت‌وگو شرکت کردید. اگر ممکن است بفرمائید مرکز مطالعات و تحقیقات زنان از چه سالی و با چه هدفی تأسیس شد؟

مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۰ با حمایت مالی مرکز امور زنان و خانواده زنان ریاست جمهوری به‌عنوان یک مرکز علمی، پژوهشی تأسیس شد. این مرکز با هدف هدایت و سامان‌دهی تحقیقات و گسترش و ارتقای مطالعات و تحقیقات زنان به فعالیت‌های آموزشی‎، پژوهشی می‌پردازد.
از اهداف اصلی مرکز، پژوهش و تحقیق در حوزه مسائل زنان و خانواده است که موجب تقویت بینش و آگاهی علمی نسبت به مسائل زنان برای اصلاح نگرش‌های اجتماعی و فرهنگی کشور می‌شود. بدین لحاظ در پی آنیم که زمینه مناسبی را برای همکاری و ایجاد شبکه ارتباطی میان مراکز پژوهشی، دانشگاه‌های ایران و مراکز علمی و تحقیقاتی سایر کشورها به‌عنوان قطب پژوهشی در ایران فراهم آوریم.
 

• این مرکز از سال ۱۳۸۳ عهده‏‌دار آموزش دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد مطالعات زنان شد، آیا این موضوع به دنبال حذف رشته مطالعات زنان در دانشکده اتفاق افتاد؟

مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران به‌عنوان یک مرکز علمی، پژوهشی تأسیس شد، با این وجود از ابتدای تأسیس در کنار پژوهش به امر آموزش نیز مبادرت ورزید و در امور آموزشی با دانشکده علوم اجتماعی همکاری نمود. لازم به ذکر است مطابق اساس‌نامه، مرکز مطالعات و تحقیقات زنان به‌عنوان یک بخش پژوهشی امکان جذب دانشجو به‌طور مستقل را نداشته و فعالیت‌های آموزشی را با دانشکده علوم اجتماعی و به‌طور مشخص در رشته مطالعات زنان با گروه جامعه‎شناسی انجام می‌دهد. با انتقال مرکز مطالعات و تحقیقات زنان از مکان دانشکده به پردیس مرکزی در سال ۱۳۹۰ دانشکده علوم اجتماعی به دلایل مختلف در رشته مطالعات زنان دانشجو جذب نکرد، اما خوشبختانه در سال جاری دانشکده علوم اجتماعی با همکاری مرکز در بازنگری دروس، مجدداً در رشته مطالعات زنان دانشجوی کارشناسی ارشد در دوره آموزشی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ جذب کرده است.
 

• محور و موضوع پژوهش‌های مرکز چیست؟

به‌طورکلی محورهای پژوهشی حوزه زنان را می‌توان در چند بخش مورد توجه قرار داد؛ بخش اول مربوط به موضوعات و مسائل زنان در جامعه و در ارتباط با نهادهای مختلف و حقوق زنان است که از جمله آنها می‌توان به مسائل آموزشی، بهداشتی، حقوقی، اقتصادی و غیره اشاره کرد. برای نمونه بررسی نقش زنان در تاب‎آوری فاجعه و نحوه گذران اوقات فراغت زنان در شهر تهران که در حال حاضر در مرکز مطالعات و تحقیقات زنان در حال اجرا است. بخش دوم مربوط به مشکلات و آسیب‌های اجتماعی حوزه زنان و خانواده است، از آن جمله می‌توان به بررسی خشونت خانگی که در حال حاضر در حال انجام است و طرد اجتماعی زنان کارتن‌خواب که در سال گذشته انجام یافته است. علاوه بر آن مسائل و موضوعات محوری دیگری که ناشی از مناسبات زنان و پیامدهای آن در جامعه است نیز در قالب پژوهش‌ها انجام می‌شود از جمله می‌توان به بررسی وضعیت زنان سرپرست خانوار، مطالعه سلامت اجتماعی و سرمایه اجتماعی زنان اشاره کرد.
 

• ارتباط مرکز با سایر نهادهای داخلی چگونه است؟

مرکز در بخش‌های مختلف برحسب ضرورت و اولویت مسائل زنان با سایر نهادها نظیر دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی، سازمان‌ها و نهادهای دولتی و غیردولتی ارتباط و همکاری داشته است. ارتباط مرکز با سایر نهادها عمدتاٌ در قالب تفاهم‌نامه‌ها، برگزاری نشست‌های مشترک، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و انجام پژوهش‌های علمی بوده است.
 

• آیا مرکز مطالعات زنان با سازمان‌های بین‎المللی همکاری داشته و دارد؟ مهم‌ترین دستاورد این ارتباط چه بوده است؟

بله، علاوه بر ارتباط، دستاورد این همکاری نیز قابل ذکر است که از آن جمله طرح شبکه زنان جوامع فارسی‌زبان (PGN)(با همکاری بانک جهانی)؛ سیاست‌ها و برنامه‌های دولت برای ایجاد اشتغال (سازمان بین‎المللی کار و مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران).
- Review of Employment Creation Policies and Programs in the Islamic Republic Of Iran(CWS & International Labor Office[ILO])
- ابعاد جنسیتی بازار کار و ویژگی‌های اشتغال در ایران (سازمان بین‌المللی کار و مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران).
Gender Dimensions of Labor Market and Employment Patterns in the Islamic Republic of Iran(CWS & International Labor Office[ILO])
- ابعاد جنسیتی الگوها و ویژگی‌های فقر در ایران (سازمان بین‎المللی کار و مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران).
Gender Dimensions of Patterns and characteristics of Poverty in the Islamic Republic of Iran(CWS & International Labor Office[ILO])
-طرح بررسی شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی با توجه به ملاحظات جنسیتی (با همکاری آژانس بین‎المللی جایکا)؛ طرح ملاحظات جنسیتی در برنامه‌های توسعه و توانمندسازی زنان (با همکاری بانک جهانی).

در حال حاضر با برگزاری نشست مشترک با دانشگاه درسدن آلمان درصدد برقراری ارتباط و همکاری بیشتر هستیم.
 

• طرح‌های پژوهشی مرکز در خصوص مشکلات و مسائل مربوط به زنان تا چه اندازه بر اساس اولویت‌سنجی دستگاه‌ها، مؤسسات و نهادهای دولتی و غیردولتی انجام می‌شود؟

در پاسخ به این سوال می‌توان گفت بخشی از طرح‌های پژوهش کاملاٌ در راستای اولویت‌های دستگاه‌ها، مؤسسات و نهادهای دولتی و غیردولتی است که پس از طی مراحل اداری توسط تیم پژوهش مرکز انجام می‌شود. بخش دیگر نیز با توجه به اولویت‌های جامعه و مسائل ویژه زنان به سازمان‌ها، نهادها و دستگاه‌های دولتی و غیردولتی پیشنهاد داده می‌شود و در صورت پذیرش به انجام می‌رسد و مواردی نیز توسط خود مرکز طراحی و به مرحله اجرا می‌رسد.
 

• پروژه‌های تحقیقاتی مرکز تا چه اندازه کاربردی هستند و نتیجه تحقیقات مرکز را در کجا می‌توان دید؟

پروژه‌های تحقیقاتی مرکز همانند سایر مؤسسات و مراکز پژوهشی که با سفارش سازمان‌ها، نهادها و دستگاه‌های دولتی و غیردولتی انجام می‌شود واجد راهکارها و پیشنهادهای اجرایی است که متولی باید آنها را به کار گیرد که در صورت اجرای آن دارای نتایج کاربردی مهم خواهد بود. علاوه بر آن بسیاری از قوانین مصوب در حوزه زنان و خانواده ماحصل پژوهش‌های انجام شده است.
 

• اگر ممکن است بفرمائید بر اساس تحقیقات انجام‎شده در مرکز، مهم‌ترین مشکلات زنان به‌ویژه زنان سرپرست خانواده چیست؟

بر اساس مطالعه و تحقیقی با عنوان «فرا تحلیل مطالعات زنان سرپرست خانوار در ایران» می‌توان گفت یکی از عمده‌ترین مشکلات در سال‌های اخیر و در بسیاری از کشورها اعم از توسعه‌یافته و در حال توسعه افزایش قابل توجه تعداد زنان سرپرست خانوار است، به طوری که در چند دهه اخیر، بیشتر از یک‌سوم خانوارها بنا به دلایلی مانند طلاق، تجرد قطعی و مهاجرت توسط زنان سرپرستی می‌شوند. روش مورد استفاده در این پژوهش، مطالعه اسنادی و کتابخانه‌ای و فرا تحلیل است. جامعه آماری این مطالعه، شامل ۵۹ مقاله و پایان‌نامه مرتبط با موضوع زنان سرپرست خانوار است. نتایج مطالعات در چهار بعد وضعیت اقتصادی، آموزش و مهارت، شبکه‌ها و مناسبات اجتماعی، سلامت و بهداشت روانی نشان می‌دهد که اولین و مهمترین دغدغه زنان سرپرست خانوار مشکلات اقتصادی و مسئله اشتغال بوده است. از دیگر مشکلات مهم این زنان می‌توان به انواع مشکلات جسمانی و روانی، بی‌سوادی، کم‌سوادی، عدم آموزش، اشتغال در مشاغل حاشیه‌ای و غیررسمی، بی‌ثبات و کم‌درآمد، عدم امنیت در تعاملات اجتماعی، تجربه خشونت در روابط، طرد از سوی شبکه‌های روابط اجتماعی، عدم جامعه‌پذیری اقتصادی، عدم خودباوری، عدم مهارت‌های اجتماعی و شغلی، عدم دسترسی به منابع اشاره نمود و این در حالی است که این زنان از حمایت‌های قانونی اندکی برخوردار هستند. زنان سرپرست خانوار مجبور به ایفای نقش‌های چندگانه‌ای در جامعه هستند که اغلب در تعارض با یکدیگر قرار دارند و این مسئله آنان را با مشکلات جسمانی، روانی، اقتصادی، ارتباطی و … مواجه می‌سازد. لذا با شناخت مسائل زنان سرپرست خانوار، سیاست‌گذاری در راستای تدوین برنامه‌های مداخله‌ای به‌منظور بهبود وضعیت آنان توسط نهادهای حمایتی ضروری به نظر می‌رسد.
 

• در سال‌های اخیر در برخی مناطق محلی با عنوان خانه دوام و ایمنی در سرای محله تشکیل شده است که در راستای تأکید و تمرکز هماهنگی‌ها در حوزه ارتقا و حفظ آمادگی و ایمنی شهر و شهروندان در مواجهه با حوادث در سطح محله فعالیت می‌نماید که زنان نیز در آن فعالیت می‌کنند. آیا تأثیر این خانه بر زنان ارزیابی شده است؟

بله، تحقیقی با عنوان «بررسی نقش زنان در تاب‌آوری شهر در حوادث غیرمترقبه» انجام شده که آنچه می‌توان از بررسی محورهای فوق به‌عنوان نتایج پژوهش حاضر ارائه کرد این است که هر چند طی سال‌های اخیر با تأسیس خانه‌های دوام و پرداختن به موضوع تاب‌آوری به صورت مشخص اهمیت این موضوع بیان شده است، اما طی سال‌های اخیر افزایشی در آگاهی زنان ساکن در محله‌ها در باب تاب‌آوری با توجه به حضور خانه دوام در محله‌های تهران، صورت نگرفته است.
با توجه به مردانه‎بودن اکثر فضاهای کاری و فعالیتی در ایران، طبیعی است که سهم بالای نقش‌های اجتماعی مربوط به مردان باشد، اما نکته قابل توجه افزایش نسبت حضور زنان در خانه‌های دوام و مشارکت در برنامه‌ها است. به‌طوری‌که اکثر مسئولان خانه‌های دوام زنان هستند و همچنین مراجعه‌کنندگان به خانه‌های دوام به‌ندرت آقایان و تقریباً همه آنها بانوان هستند، اما به‌‌رغم مشارکت بانوان، تعداد زیادی از بانوان محله به‌دلیل شاغل بودن امکان مشارکت و حضور در خانه‌های دوام را ندارند. در واقع، رشد نسبت زنان مراجعه‌کننده به خانه‌های دوام بیش از مردان است که از دلایل آن ساعات برنامه‌های آموزشی با زمان آزاد زنان خانه‌دار منطبق است.
بررسی وضعیت فعالیت و برنامه‌های خانه‌ها دوام نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر اکثر برنامه‌ها محدود به تعدادی کارگاه‌های آموزشی در زمینه زلزله و آتش‌نشانی بوده است که در این زمینه هم برنامه‌ها به‌صورت پیوسته و مستمر نبوده است. این در حالی است که در برنامه‌ها موضوع تاب‌آوری و حوزه‌های مختلفی که لازم است افراد در آن توانمند شوند بیان و تاکید شده است. آن‌گونه که انتظار می‌رفت خانه‌ها دوام تا کنون نتوانستند به‌صورت متمرکز به موضوعات مختلف تاب‌آوری بپردازند. البته تعدادی از زنان داوطلب توانستند مهارت‌های لازم در زمینه آتش‌نشانی کسب کنند، همچنین اطلاعات پیش از وقوع زلزله را به‌نحوی آموخته‌اند که به‌صورت مربی توان آموزش به دیگر افراد را دارند.
 

• با توجه به ارزیابی‌ها و نتایج پژوهش‌های مرکز شما، آیا می‌توان گفت دسترسی و بهره‌مندی از سرمایه اجتماعی برای زنان و مردان یکسان است؟

اهمیت سرمایه اجتماعی و مؤلفه‌های اصلی تشکیل‌دهنده آن همانند مشارکت و اعتماد اجتماعی بر کسی پوشیده نیست و مطالعات متعددی بر روی آن صورت گرفته است، از جمله «فرا تحلیل مطالعات سرمایه اجتماعی زنان در ایران» که به این موضوع پرداخته است، اما نکته قابل تأمل توجه حساسیت کم نسبت به نابرابری‌ها به ویژه نابرابری‌های جنسیتی است؛ مطالعات نشان داده اهمیت سرمایه اجتماعی، دسترسی و بهره‌مندی از آن برای زنان و مردان متفاوت است به طوری که نابرابری سرمایه اجتماعی فرصت اندکی برای زنان در ارتقای وضعیتشان و توسعه‌یافتگی جامعه پدید می‌آورد. از این رو در این مطالعه با بهره‌گیری از مرور نظام‌مند پژوهش‌های انجام‌یافته و به‌کارگیری روش فرا تحلیل به بررسی مطالعات مربوط به سرمایه اجتماعی و جنسیت پرداخته شده است. بر اساس نتایج می‌توان اذعان داشت گونه‌ای بی‌طرفی و بی‌تفاوتی جنسیتی بر پژوهش‌های سرمایه اجتماعی حاکم است؛ به‌طوری‌که نسبت اندکی از مطالعات به سرمایه اجتماعی بر حسب جنسیت پرداخته و زنان در این حوزه مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند. این مسأله از آنجا حائز اهمیت است که کورجنسیتی بودن سبب افزایش نابرابری‌ها و تشدید تبعیض‌های جنسیتی میان زنان و مردان می‌شود و این مهم در ساختار مدیریتی جامعه، سیاست‌گذاری دولت‌مردان و دسترسی به منابع سیاسی نیز تأثیرگذار است؛ بنابراین زنان به‌عنوان نیمی از جمعیت کشور مورد غفلت قرار گرفته و از سرمایه اجتماعی کمتری در مقایسه با مردان برخوردار بوده‌اند و این کاستی در مؤلفه‌های اصلی سرمایه اجتماعی نیز نمایان است. همچنین بی‌تفاوتی جنسیتی در مطالعات سرمایه اجتماعی با غلبه رویکرد و روش کمی نشان‌دهنده آن است که نقش زنان در توسعه به‌واسطه ایجاد شبکه‌های اجتماعی قدرتمند، مشارکت، اعتماد و دیگر مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی نادیده گرفته شده است.
 

• به‌طورکلی این تصور وجود دارد که زنان فقط باید در حوزه خود و برای خود کار کنند. آیا این سیاست در مرکز نیز حاکم است و یا آقایان هم در انجام طرح‌های پژوهش در مرکز فعال هستند؟

خیر- در سال‌های اخیر سیاست مرکز بر این بوده است که زنان فقط برای زنان نباید کار کنند و در این راستا بسیاری از همکاران و دانشجویان همکار ما را آقایان تشکیل می‌دهند.
 

• آیا تلاش‌های مرکز صرفاً به حوزه پژوهش ختم می‌شود؟

خیر، علاوه بر اجرای پروژه‌های تحقیقاتی مرکز با برگزاری نشست‌های علمی، همایش، کارگاه‌های آموزشی، همکاری با گروه مطالعات زنان دانشکده علوم اجتماعی، انتشار فصلنامه‌های علمی، پژوهشی و ترجمه و تألیف کتاب و تشکیل گروه‌های علمی در حوزه زنان و خانواده فعالیت دارد.
 

• مشکلات فرهنگی ناشی از تفکر سنتی و نهادینه شدن ارزش‌های حاکم در جامعه هزینه‌های زیادی را به زنان تحمیل کرده است. برای اصلاح این تفکر مرکز تا چه اندازه توانسته و یا می‌تواند راه حل قابل قبول ارائه کند؟

در راستای فعالیت‌های ذکر شده در بعد آموزشی و پژوهشی یکی از اهداف اساسی مرکز اصلاح کلیشه‌ها، تفکرات و اندیشه‌ها بوده است که خود را در قالب ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر جامعه نشان می‌دهد.
همان‌طور که می‌دانید در برخورد با مسائل زنان دو رویکرد ناشی از تفکرات سنتی غالب است: نگاه ایدئولوژیک و دوم سیاسی که آسیب‌ها و مشکلات زیادی را بر زنان تحمیل کرده است. مرکز مطالعات و تحقیقات زنان به‌عنوان یک نهاد علمی و دانشگاهی با حاکمیت رویکرد علمی تلاش نموده تا همانند دیگر حوزه‌ها با انجام مطالعات و پژوهش‌های علمی درباره زنان و انتشار نتایج آن از طریق برگزاری نشست‌ها، کارگاه‌های آموزشی و مکتوبات و گاه با مشارکت نهادهای متولی در این راستا گام بردارد.
از آنجایی که ارزش‌ها و هنجارها ریشه‌های عمیق در تفکرات و باورهای جامعه دارد برای تغییرات آن نیز نمی‌توان در کوتاه‌مدت به نتیجه رسید؛ بنابراین پی‌ریزی مناسب برای دگرگونی ارزش‌ها و تفکرات سنتی از یک‌سو مستلزم زمان مناسب و از دیگر سو هدف‌گذاری مناسب از طرف دانشگاه است. به‌عبارتی باید زمینه‌های لازم نظیر نیروی انسانی کارآمد و بودجه برای آن فراهم شود تا سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها بر محور نتایج آن استوار شود. به این معنا که تلاش مراکز و مؤسسات پژوهشی صرفاً جذب پروژه و منابع مالی از خارج دانشگاه نباشد.
بر همین اساس مرکز مطالعات و تحقیقات زنان در بخشی از اقدامات خود با انجام طرح‌های داخلی و بهره‌گیری از پتانسیل و نیروهای دانشجویی و بازتاب آن در جامعه در تغییر تفکرات منفی نسبت به زنان و نهادینه کردن ارزش‌ها و هنجار‌های مثبت گام برداشته است.
 

• در بسیار موارد حقوق مربوط به زنان را در قوانین مشاهده می‌کنیم، آیا طبق تحقیقات شما این حقوق واقعاً اجرایی می‌شوند و زنان از آنان بهره‌مند می‌شوند؟ یا صرفاً در حد قانونی باقی مانده‌اند؟

باید توجه داشت که قضاوت در مورد تصویب و اجرای قوانین نیازمند تحقیقات و مطالعات گسترده و تخصصی در حوزه‌های مختلف است، اما به‌طورکلی می‌توان همانند سایر قوانین در مورد زنان نیز اظهار داشت که در بسیاری موارد مثل حضانت کودکان، شرایط ضمن عقد و طلاق و غیره، گام‌هایی در راستای احقاق حقوق زنان به‌صورت تصویب و اجرای قوانین برداشته شده است، اما بسیاری از قوانین با ضمانت اجرای قوی همراه نبوده و صرفاٌ در حد یک مصوبه باقی مانده است؛ بنابراین فاصله قابل‌توجهی را می‌توان تا احقاق حقوق کامل زنان مشاهده کرد.
 

• به نظر می‌رسد که ترجیح زنان پرداختن به فعالیت‌های اجتماعی است در مقایسه با فعالیت و مشارکت سیاسی آیا این یک ترجیح است یا به‌نوعی اجبار؟

در یک نگاه کلی به جامعه اکثر افراد اعم از زن و مرد گرایش بیشتری به فعالیت‌های اجتماعی دارند که این مسأله بر حسب عوامل و موانع ساختاری، میانی و فردی قابل تحلیل است؛ بنابراین، زنان نیز با توجه به محدودیت‌ها و موانع پیش رو که نوعی اجبار را با خود به همراه دارد نسبت به فعالیت‌های اجتماعی گرایش بیشتری داشته‌اند، اگرچه در این زمینه نیز مشکلات عدیده‌ای پیش رو دارند.
 

• پتانسیل‌های موجود در مرکز برای بهره‌مندی زنان از حقوق خود و توانمندسازی آن در عرصه‌های مختلف چگونه است؟

از آنجا که رسالت اصلی مرکز فعالیت‌های علمی و پژوهشی است، پتانسیل اصلی در راستای فراهم نمودن زمینه‌ها و نتایج علمی برای کارگزاران در این عرصه است که می‌توان از شناسایی حقوق تا ارائه راهکارهای اجرایی را برای آن در نظر گرفت. با توجه به بین‌رشته‌ای بودن مطالعات زنان این توانمندی می‌تواند در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نظایر آن بارور شود.