دکتر محسن مهرآرا؛ عضو هیأت علمی دانشگاه تهران:
تصمیمات سخت نیاز به دوراندیشی مردم و سیاستمداران قوی دارد / ایران بهترین عملکرد را در بخش سلامت داشته است / بروکراسی به شدت در مقابل اصلاحات مقاومت می‌کند / حل مشکلات کشور نگاه فرا اقتصادی و فرا رشته‌ای می‌طلبد
با توجه به بحران و تبعات اقتصادی ناشی از کرونا در ایران و جهان، لیلا احمدی، کارشناس روابط عمومی، گفتوگویی با دکتر محسن مهرآرا انجام داده است.
- آقای دکتر مهرآرا لطفاً بفرمائید اقتصاد سلامت تا چه اندازه می‌تواند برای برون رفت از شرایط بحرانی کرونا کمککننده باشد؟
سلامت و بهداشت در میان افراد و گروه‌های مختلف جامعه سبب افزایش امنیت و رشد اقتصادی می‌شود. از این رو در اقتصاد مقوله بهداشت و آموزش سنگ بنای ثروت تلقی می‌شوند، به نحوی که این دو را اساس بهرهوری و تولید اقتصادی نیز می‌نامند.
در سال‌های اخیر مقوله سلامت بیش از پیش مورد توجه اقتصاددانها بوده و یکی از اهداف اساسی اغلب سیاست‌های اقتصادی بهبود وضعیت سلامت جوامع است. قطعاً رویکرد «اقتصاد سلامت» در این حوزه‌ها راهگشا است. ما نیاز به مطالعات میدانی در این خصوص داریم. به‌طور مثال هنوز بار این بیماری با توجه به میزان مرگ و میر و گروه سنی مربوطه مشخص نیست. اساساً تحلیل‌های هزینه-اثربخشی یا هزینه-فایده در خصوص اقداماتی که در این شرایط باید صورت گیرد وجود ندارد. هنوز بسته‌ای در خصوص اقدامات هزینه-اثربخش به فراخور شرایط بیماری و اقتصادی در هر منطقه ارائه نشده است. این بسته باید مؤثرترین اقدامات با کمترین هزینه را برای کاهش بار بیماری پیشنهاد دهد. به علاوه نظام اجرایی و زیرساخت‌های موجود برای محقق ساختن بسیاری از اقدامات اولیه مانند فاصلهگذاری اجتماعی هوشمند به شدت ضعیف است.
- شما در زمینه سلامت و تأثیر آن بر اقتصاد مطالعه داشته‌اید؟ لطفاً بفرمائید بیماری کرونا و همهگیری جهانی آن در کشورهای توسعهیافته و توسعهنیافته چگونه بر اقتصاد و تولید ناخالص آنها تأثیر گذاشته است؟
آمارهایی که در این خصوص منتشر می‌شود نشان میدهد هزینه‌های این بیماری به دلیل تعطیلی‌های گسترده حداقل در کوتاهمدت بر حسب نرخ بیکاری و تورم بالا بوده است. در برخی مناطق نرخ‌های بیکاری به بالای بیست درصد و نرخ‌های رشد اقتصادی به کمتر از ۵- یا ۱۰- درصد رسیده است. همچنین این هزینه‌های اقتصادی برای کشورهای پیشرفته بالاتر بوده است. بهنظر نمی‌رسد کشورها توان پذیرش چنین هزینههایی را در حوزه اقتصاد در بلندمدت داشته باشند. این هزینه‌های تعطیلی برای کشورهای فقیر و در حال توسعه که قبل از آن نیز دچار فقر گسترده‌ای بودند به مراتب بیشتر است.
ثروت بادآورده تنبلی ایجاد می‌کند و انگیزه‌های سخت‌کوشی و ثروتآفرینی را از بین می‌برد / تصمیمات سخت نیاز به دوراندیشی مردم و سیاستمداران قوی دارد
- کشور ما همواره بر اقتصاد مبتنی بر منابع طبیعی تکیه داشته است، در حالی که در علم اقتصاد گفته می‌شود این کشورها رشد اقتصادی کمتری داشته و دارند. چه چیز باعث شد که کشور ما از اتکا بر اقتصاد مبتنی بر منابع طبیعی دست برندارد؟
ثروت بادآورده تنبلی ایجاد می‌کند و انگیزه‌های سخت‌کوشی و ثروتآفرینی را از بین می‌برد. به همین دلیل به درستی از اصطلاح نفرین منابع (Resource Curse) برای توصیف شرایط این کشورها استفاده شده است. به سختی می‌توان خانواده ثروتمندی را متقاعد ساخت از این ثروت برای رفاه اعضای خانواده استفاده نکنند تا آنها با سختی یاد بگیرند چگونه روی پای خود بایستند. در کشورهای برخوردار از این ثروت نیز، ورود کالاهای مصرفی انگیزه برای تولید داخل و افزایش بهرهوری را به سرعت از بین می‌برد و سیاستمداران ضعیف حاضر نیستند این ثروت را برای نسل آیده پسانداز کنند و تنها به مصالح و دل‌خوشی کوتاهمدت رایدهندگان خود می‌اندیشند. تصمیمات سخت نیاز به دوراندیشی مردم و سیاستمداران قوی دارد.
بهترین عملکرد را ما در بخش سلامت پس از انقلاب اسلامی و در کشورهای منطقه داشته‌ایم
- سلامت یکی از ملزومات اصلی رفاه و توسعهیافتگی است. نظام سلامت کشور ما را چگونه ارزیابی میکنید؟ و چه عواملی را در استقرار نظام سلامت مطلوب مؤثر می‌دانید؟
شاید به جرأت بتوان گفت بهترین عملکرد را ما در بخش سلامت پس از انقلاب اسلامی و در کشورهای منطقه داشته‌ایم. به‌طور مثال کاهش نرخ مرگ و میر کودکان و مادران، دسترسی به مراقبت‌های درمانی اولیه و آب سالم در بخش بزرگی از کشور، صادرات این خدمات و توریسم سلامت و همچنین دسترسی نسبتاً بالا و کمهزینه به مراقبت‌های سطح دوم و لوکس از جمله این موارد هستند. هر چند همچنان نارسایی‌های زیادی وجود دارد مانند نارضایتی از کیفیت خدمات و اتلاف گسترده منابع در مراقبت‌های درمانی سطح دوم و سوم به به ویژه در بیمارستان‌های دولتی و تأمین اجتماعی، عدم طراحی صحیح بسته‌های بهداشتی و درمانی، هزینه اثربخش که تمامی آحاد جامعه به آن دسترسی ارزان و سریعی داشته باشند نیز از جمله این موارد هستند.
اتکا به ظرفیت‌های مردمی و غیردولتی می‌تواند ظرفیت بیمارستان‌ها را آزاد سازد و آسیب‌های بزرگ اقتصادی و معیشتی را تا زمان واکسیناسیون کاهش دهد
- در شرایط بحران ناشی از اپیدمی کرونا، نظام سلامت ما چگونه عمل کرد؟ و شرایط پساکرونایی این سیستم را چگونه میبینید؟
با توجه به ناشناختهبودن ویروس و چگونگی پویایی‌های رفتار آن در طول زمان، تمامی کشورها کم و بیش غافلگیر شدند و این بیاطمینانی همچنان وجود دارد. با این حال قطعاً سیاستگذاران سلامت بهتر از این می‌توانستند اقدام کنند. به طور مثال توسعه سریع تخت‌های بیمارستانی صحرایی و ویژه بیماران کرونایی با اتکا به ظرفیت‌های مردمی و غیردولتی (NGO) می‌تواند ظرفیت بیمارستان‌ها را آزاد سازد و آسیب‌های بزرگ اقتصادی و معیشتی را تا زمان واکسیناسیون کاهش دهد.
آموزش‌های رسمی ما معطوف به نیازهای بازار کار نبوده است / با هزینه‌های به مراتب کمتری می‌توانستیم نظام سلامتی خود را بیش از این حد نیز ارتقا دهیم
- با توجه به اینکه در اقتصاد مقوله بهداشت و آموزش سنگ بنای ثروت تلقی می‌شوند، این دو مقوله در کشور ما چقدر در افزایش ثروت مؤثر بوده است؟
کمیت آموزش در کشور ما پس از انقلاب اسلامی به شدت ارتقا یافته است، اما کیفیت این آموزش‌ها کارایی لازم را نداشته است. به‌طور مثال آموزش‌های رسمی ما معطوف به نیازهای بازار کار نبوده است. شاخص‌های سلامتی نیز پس از انقلاب ارتقای قابل ملاحظه‌ای یافته‌اند، اما با هزینه‌های به مراتب کمتری (مانند کاهش اتلاف منابع و طراحی و اجرای بسته‌ها و پروتکل‌های هزینه اثربخش) می‌توانستیم نظام سلامتی کشور را بیش از این حد نیز ارتقا دهیم. برنامه اصلاحات در نظام سلامت از جمله طرح پزشک خانواده، نظام ارجاع و توسعه مراقبت‌های مدیریت شده و هزینه اثربخش به هیچ سرانجامی نرسیده است و نظام اجرایی تنبل و بروکراسی موجود در نظام سلامت فعلی به شدت در مقابل اصلاحات مقاومت می‌کند.
شرایط فساد موجود در بروکراسی کشور، هرگونه برنامه اصلاحات و سیاست اقتصادی را عقیم ساخته است
- شرط لازم برای توسعه اقتصادی و کاهش فقر در جامعه در این شرایط را چه می‌دانید؟
کاهش فساد مالی، اداری و اقتصادی، ارتقای اخلاق حرفه‌ای، ایجاد احساس عادلانه بودن قواعد بازی در میان کلیه فعالان اقتصادی، پسانداز کردن درآمد‌های نفتی در شرایط رفع تحریم‌ها، اصلاح نظام آموزشی در مقاطع آموزش رسمی (دبیرستان و دانشگاهی) در جهت نیاز بازار و ارتقای کیفیت، کاهش اتلاف منابع در کلیه بخش‌ها از جمله بخش آموزش عالی و بخش سلامت می‌توانند بخشی از این راه حل‌ها باشند.
شرایط فساد موجود در بروکراسی کشور، هرگونه برنامه اصلاحات و سیاست اقتصادی را عقیم ساخته است. به عبارت دیگر، تحقق هرگونه بسته اصلاحات در بخش‌های مختلف نیاز به بروکراسی و توان اجرایی کارا، مبتنی بر اخلاق حرفه‌ای دارد، لذا بسیاری از برنامه‌های اصلاحی، موضوعیت خود را در یک نظام اجرایی فاسد از دست می‌دهند.
تحقیقات دانشگاهی در حوزه اقتصاد در کشور بسیار ضعیف است و پاسخگوی نیاز دستگاه‌ها و فعالان اقتصادی نیستند
- نقش اقتصاددانان کشور، به خصوص دانشگاهیان، را در ارائه راهکارهای اقتصادی و رفع مشکلات را چگونه میبینید؟
متأسفانه این نقش تاکنون رضایت‌بخش نبوده است. این مقوله تا حدی به آسیب‌های آموزش و پژوهش در رشته اقتصاد مربوط می‌شود. به‌طور مثال تحقیقات در حوزه اقتصاد در کشور بسیار ضعیف است و پاسخگوی نیاز دستگاه‌ها و فعالان اقتصادی نیستند. تحقیقات مسالهمحور نیستند. همه ساله منابع مالی و انسانی زیادی صرف تدوین پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و مقالات اقتصادی در داخل کشور می‌شود. این در حالی که کارشناسان دستگاه‌های اجرایی و حتی استادان اقتصاد وقت خود را (به درستی) باارزش‌تر از آن می‌دانند که حتی چکیده این متون را برای حل مشکلی احتمالی مطالعه کنند. یا مدرسان دانشگاه برای کلاس‌های درسی خود از متون و تحقیقات خارجی به جای تحقیقات داخلی استفاده می‌کنند. پیش فرض همه ما این است که تحقیقات داخلی کیفیت پایینی دارد و در بهترین شرایط بازنویسی و تکرار نتایج تحقیقات خارجی است. کاملاً واضح است که بخش بزرگی از این تحقیقات اتلاف کامل منابع است و شاهدی است از اینکه دانشگاه‌ها و حتی مراکز تحقیقاتی ما با مسائل اقتصادی کشور بیگانه هستند. فارغ‌التحصیلان اقتصاد توانایی تحقیق کیفی معطوف به نیازهای کشور را ندارند. دانشگاه‌های ما نیز فاقد قابلیت‌های لازم برای ایجاد این توانایی در دانشجویان خود هستند. نظام پژوهشی و استانداردهای نشریات علمی – پژوهشی نیز انگیزه‌های لازم را برای تحقیقات کیفی (که تحقیقاتی بلندمدت و دنبالهدار هستند) فراهم نمی‌کنند. در محیط پژوهشی حاکم تنها تحقیقات زودبازده و کوتاهمدت و کپیبرداری سریع از مقالات خارجی برای پژوهشگران، پاداش شخصی سریعی به همراه می‌آورد.
برای حل مسائل کشور هیچ پارادایم و مکتب اقتصادی ویژه‌ای نمی‌تواند راه حل جامعی ارائه دهد
- اینکه گفته می‌شود مشکل کارشناسان اقتصادی ما این است که با مسائل اقتصادی در چهارچوب یک پارادایم واحد برخورد نمی‌کنند تا چه اندازه درست می‌دانید؟
این موضوع مشکل اساسی ما نیست. پارادایم‌ها با به چالشکشیدن یکدیگر زمینه توسعه یک شاخه علمی را فراهم می‌کنند. در واقع برای حل مسائل کشور هیچ پارادایم و مکتب اقتصادی ویژه‌ای نمی‌تواند راه حل جامعی ارائه دهد. به علاوه در حال حاضر اساساْ پارادایمی برای حل مسائل توسعه‌ای و معطوف به نیازهای کشور وجود ندارد. پارادایم‌های موجود در علم اقتصاد که برای اقتصادهای پیشرفته ارائه شده‌اند اساساً دغدغه‌های توسعه‌ای ندارند. به طور مثال مکاتب مرتبط با گسترش آزادی‌های اقتصادی نمی‌توانند توسعه اقتصادی را در کشورهای پیشرفته و عقبماندگی سایر مناطق مانند کشورهای آمریکای لاتین را بر حسب این سیاست‌ها توضیح دهند. توسعه اقتصادی را نمی‌توان با یک یا چند پارادایم اقتصادی تبیین نمود. این موضوع به شدت فرا اقتصادی و در واقع فرا رشته‌ای است و مستلزم نگاهی فراگیر از منظر تاریخ، حقوق، روانشناسی و… است.
- توصیه شما در شرایط بحران کرونایی به اقتصاد کشور چیست؟
توسعه ارائه مراقبت‌های هزینه-اثربخش به طور مثال توسعه مراقبت‌ها و تخت‌های صحرایی خارج از بیمارستان‌ها معطوف به نیاز بیماران کرونایی و متکی بر کمک‌های غیردولتی و NGO ها، کاهش تعطیلات غیر هدفمند که صدمات زیادی به معیشت مردم وارد کرده است، محدودیت‌های قوی در نقاطی که تراکم جمعیت بالا است و به‌طور کلی مجموعه اقداماتی که با کمترین هزینه (بر حسب تحدید معیشت مردم) بیشترین دستاورد را در زمینه کاهش بار بیماری فراهم می‌آورد که به آنها در «اقتصاد سلامت» اقدامات هزینه اثربخش می‌گویند. و بالاخره توانمندسازی نظام اجرایی و بروکراسی در بخش سلامت به طوری که موانع موجود در پیشبرد اصلاحات در این بخش مرتفع شود.
نظر شما :